Povu Harii Estadu Hodi Servi (Semak Dehan Ami Rekere Nee Sala?) Crispin da Costa Perreira


Ita tomak hatene, kompremisu politika nebe hato’o la iha baze no komitmentu nebe ho seridade, talves hahoris ironia. Nune mak politikus. Sira nia kompremisu nee biasa tiha deit, sira promete atu halo ponte mesmu la iha mota (Nikita Kruschev). Nikita nudar Premeiru Ministru Uni Soviet 1958-1964. Nikita koalia refere ba nia an i reprejenta mos politikus iha mundu inklui Timor Leste. Reflesaun sai faktus wainhira ita lee openiun politikus nebe dala barak fo sala ba nia povu rasik.
Argumentu barak nebe mosu iha publiku tenta ita hodi fo mos opniun atu nune hafanu nai-ulun sira hodi servi poder nain (povu). Politkus iha konsencia katak Povu mak estadu, laos harii uluk estadu mak foin koalia povu. Kontiudu povu mak estadu hare husi prosesu harii nasaun, maibe depois povu harii estadu hodi servi nia-nain atravesa nomeasaun politika, ikus politikus koko halo rajaun hodi defende nia kadeira i fo sala ba povu (poder nain). Estadu lolos hanesan the bigbest good ba nia povu. Tamba nee estadu iha esforcu no garante moris diak kommu. Konsekuencia harii estadu rejulta responsablidade rua, premeiru responsablidade estadu hodi responde dereitu nia cidadaun atu fo garante ba nia cidadaun moris hamutuk iha nasaun ida. Sigundu, responsablidade estadu hodi hakruuk ba limitasaun-limitasaun knaar estadu husi nia cidadaun (hare John Locke). Ho nune, tempu ona politikus tenke hanoin hikas, i tamba sa nia tuur iha kadeira publiku?
Iha Timor Leste, ita konkorda katak estadu labele hanesan fali Thomas Hobbes difini, katak estadu nebe ho knaar absoluta sai Monster buas, nebe mosu ho distancia ho mos hatauk nia cidadaun. Maibe ita banati tuir konseitu estadu nebe John Locke hatete nune sai reflesaun ba politikus hodi iha sentidu servi povu nebe as du ke grupu ka pesoal. La iha tan sentementu (diskriminasaun) rasa, ko’or, suku ka partidu durante asume kargu publik hodi atende prekupasaun publiku. Labele mos fo espasu ba argumentu tuir mai nee: “ Povu Ejeji Be Mos, agora nai-ulun hatan Be Mos la iha tamba povu sobu at hotu kanu nebe governu monta. Seluk fali vendedor ejeji fatin fa’an diak hodi facilita sira aktividade komerciu, maibe ulun-boot sira hatan merkadu halo laos hodi hela metin maibe hodi fa’an, tan nemak facilidade nebe estadu fornece la sufisiente”. Perguntas, semak responsablidade ba asuntu nee? Se kanu monta sai amostra deit (laran mamuk), tamba sa tenke monta? Se merkadu halo ba publiku maibe husik povu mak jere rasik depois at semak kulpa? Estetementu ukun-nain sira nee sai reflesaun no hamosu pesemista forte ba povu tamba argumentu hanesan sei hatan ba problema estradas, ponte, eletrecidade, agrikultur, eskola publiku no sst. Buat hotu povu mak sala tamba nomea sira atu servi maibe rajaun iha leten hatudu katak resposta atu asigura sira nia kadeira ou buat seluk.
Observasaun Estudante Fak. Ekonomia UNDIL Iha Merkadu Manleu-Uana
Estadu harii tamba nudar konsensus povu Timor Leste tomak, i kompletu ho instituisaun estadu hodi hatan no servi nia povu. Nudar nasaun kiak, aktividade vendedor hanesan meus nebe povu halo hodi kontribui ba desenvolvementu ekonomia nasaun. La presija hakilar servisu ba governu maibe bele halo servisu rasik ba an. Facilidade publiku (merkadu) nebe maka governu fornece atu ha-kbiit sira diak liu tan, ho nune bele hamriik mesak. Funcionamentu merkadu nebe diak hare husi aspetu ekonomia sei fornece espasu ba aktividades ekonomia povu barak i ajuda governu iha parte kriasaun servisu ba publiku. Halo povu la bele dependente ba estadu du ke obriga an sai ferik katuas lalais hodi hetan osan terceira idade. Buat nebe presija governu aprecia no facilita duni. Observasaun estudante no dosente Fakuldade ekonomia UNDIL ba kestaun vendedor merkadu Manleu-Uana hatudu katak, premeiru lamentasaun vendedor sobre facilidade nebe promete husi governu momentu muda sai husi Comoro sidauk realiza liliu sintina no eletrecidade. Sigundu Asesu komunidade ba merkadu refere menus tamba la iha asesu transporte publiku  (mikrolet) no taksi karun ($ 4 Ba Mai). Impaktu husi vizitante nebe menus halo rendementu vendedor tun, i ho rajaun nemak sira barak halai sai husi neeba hodi fa’an iha dal-dalan. Esperencia ita hare iha merkadu nebe governu halo maibe nunka utiliza: Bidau St. Ana no Taibesi, depois mosu tan merkadu hali laran. Publiku duvida ba planu sira nune. Governu tenke hatuur nia planu klaru no evita duvida publiku i publiku sente planu sira nee organizadu laos tamba deit fahe projetu ba malu.
Ita mos observa katak, planu desenvolmentu merkadu refere emerjencia (darurat) deit. La lokaliza vendedor iha fatin ida, la iha jestaun merkadu (pakoti ho planu), publiku mos presija hatene (tenke iha avizu sai media) nune la iha merkadu nebe mosu arbiru. Buat hirak nee, wainhira trata ho diak sei hare Dili nebe organizadu, furak, ho ambiente saudavel. Povu sempre iha esperanca ba planu foun tamba Governu foun, laos argumentu defende kadeira.

Filosofia Servi Ba Publiku (Public Service)
”Servisu ho dedikasaun ba ita nia nasaun nia futuru maka bele alkankasa desenvolvementu sosial, ekonomiku, fiziku, politika, sientifiku no kultural nebe ita nia povu hakarak, merese, no iha dereitu ba” Diskurcu Prezidenti da Republika iha Tasi Tolu dia 20 de Maiu 2012.
Reflesaun nebe presija governu rona no buka meus hodi tranfere ba planu desenvolvementu. Servi ba Publiku (Public service) nudar dereitu individual nebe aseguradu. Lei internacional fo garante hodi atinji dereitu refere atrevesa konvensaun internacional ba dereitu umanu. Konvensaun nee mosu antes deklarasaun jeral dereitus umanus ONU nian iha dia 10 Desembru 1948. Timor Leste mos adopta artigu 23 konstituisaun RDTL refere husi deklarasaun ONU nee. Rekuinecementu estadu hodi servi nia povu nudar dever konstituisaun i hakarak ga la kohi estadu tenke prense. Ho nune, knaar governu mak tenke fornece public service nebe diak ba nia cidadaun. Governu lao atraves decijaun publiku atu fornece sasan publiku nebe iha kualidade no sufisiente ba nia povu. Lembra fali deit katak, iha Governasaun AMP I, despeza estadu kuaze $ 5 biloens liu, i gastus sira nee mayoria atu sustenta makina estadu hodi hahoris public service nebe iha kualidade, efesiente no efekasia. Tsn nemak, ohin loron Publiku iha dereitu hodi rekere rejultadu formasaun nebe lao tiha no tempu ona servidor iha governu laran hatudu/dedika iha terenu/povu nudar nain ba poder bele sente. Publiku la hare fali buat nebe kontrariu hanesan implementasaun ba planu estadu nebe furak nia rejultadu sai at tamba kapacitasaun nebe membru governu sira hetan la uza hodi defende asuntu kommu maibe atu estraga fali, exemplu rehabilita estrada ho osan boot maibe nia kualidade menus liu, seluk ita hare distribuisaun fos subsidiu ba povu hatudu momos katak mental buka lukru uza emblema estadu hodi habokur an as. Hahalok nee rejulta estadu lakon dala rua, lakon osan no tempu hodi hetan kapacitasaun. Failancu projetu nee akontese tamba ita la kontrola ho diak, dala ruma  ita husik tamba hetan pursentu, ou tamba familia. Se nune, ita nia dedikasaun nudar servidor publika oinsa? Baze argumentasaun kestaun public service tuir Janet Denhart no Robert Denhardt katak servi ba publiku nudar administrasaun publiku hodi fornece, tratamentu, no servi ba publiku nebe justu i la iha deskriminasaun. Filosofia nee servidor publika presija baniti hodi halo knaar servi atu nune saida Prezidenti da Republika koalia bele akontese.
Estadu iha Dever Hodi Fornece Sasan Publiku (Public Goods)
Sasan Publiku (public goods) nebe presija estadu fornece tuir konstituisaun mak sasan nebe kria hodi atende nececidade publiku hanesan estrada/liron, ponte, eskola, saude, eletrecidade, be mos, transporte, ema terceira idade, defesiente, no sst. Nee parte husi sasan public nebe estadu tenke responde. Knaar  nee iha governu nia liman atravesa nia decijaun politika. Tamba sa sasan publiku sira nee nunka sai prioridades planu governu? Oras nee estadu iha osan barak hodi governu jere, i istoria desenvolvementu liu ba hatudu katak politika alokasaun halo instituisaun estadu deit mak bokur. Povu sai penonton deit ka halerik nafatin. Hare estrada kuak mak iha, eskola publiku sabraut, kualidade encino nebe sai retorika no sst. Realidade seluk “Osan agora barak mak fakar iha ESTRADA KUAK maibe rai KUAK oras nee ita hare luan liu ona, i ita tauk mak luan liu ona entau KUAK sai tiha be liun/danau”. Bele halo Timor nee naben ka neneik sai tiha tasi alias tenggelam. Ita hahu kria grupu ELITE ka klase ekonomia mediu ba leten, nebe kompostu husi pengusaha muda, pengusaha esternu, politikus no seluk tan, leitoris bele identifika rasik ba. Sira hahi ukun-nain hodi asesu ba Orcamentu Jeral Estadu (OJE) barak i kadaves bele sai nain ba instituisaun estadu. Ukun-Nain atu servi ga, atu sai Na-in ba instituisaun estadu? Tinan lima kotuk ita hare ona katak kriasaun OJE nebe hahu husi $ 700 miloens liu (2007) no ikus tinan 2012 too $ 1,7 biloens hodi servi publiku maibe wainhira ita analiza husi kontestu distribuisaun rendementu nasaun, ema hamutuk 28 mil liu mak hetan benefisiu, restu pengusaha muda no pengusaha esternu nebe joint ho politikus sira nebe halo aktividade bisnis. Nemak hau dehan NA’IN BA EKONOMIA ESTADU tamba hetan lukru atravesa decijaun publiku. Hau sei lembra Amo Basilio hateten ” Oinsa Governu Hatene Estrada Kuak, se osan sosa kareta foun deit wainhira kareta refere halai tuir liron kuak, sira la sente  tamba kareta mola joga kapas, ho nune mak sira husik estrada nune (at)”.
Aproveita Sistema Kontrola Iha Timor Leste Nebe Fraku
Nikita dehan Politikus nee lohi ten (dala ruma promete halo ponte maibe mota la iha). Kondisaun oras nee dadaun iha Timor Leste halo povu duvida; lei halo hanesan kurtina i sira (politikus) mak sai duni nain ba sistema kontrola. Iha Politika balun kontra lei maibe ita nunka fo sala, hare fos folin subsidiu maibe fa’an folin la tuir. Ita asiste oinsa utiliza poder povu hodi aprova osan boot ba hadia estrada, rejultadu hadi’a mak ita hare iha Dili laran. Parte saude; Povu nia moris sai bisnis ona, receita aimoruk oras nee iha klinika privadu nebe espailha. Ita fila politika edukasaun mos halo ba bisnis/folin karun, la iha politika nebe diak hodi fo espasu ba povu hodi eskola to’o Universidade. Perguntas, Semak kontrola? Ita hakarak instituisaun estadu nebe forte hodi servi povu maibe politikus halo rajaun kontrariu “ Governu Forte So Oposisi Forte”. Se nune, estadu lakon osan hodi hetan deit oposisi nebe forte. PRESIJA HALO REFLESAUN !!!. Tamba sa ita halo elisaun, se hakarak rejulta oposisi mak forte? I Oposisi atu halo saida? Esperencia liu ba ita nota ona oinsa oposisi funciona ho diak maibe governu la pusing i at liu mak sai fali rajaun politika hodi fo sala oposisi. Ita konsume demokracia ho halo rajaun ba povu hodi asegura parseiru politika ba kadeira la mete povu (hare atetude politikus repete tan)  Tan nee, koalia sistema kontrola tuir hau, iha rua mak publiku la dun fiar: Parlamentu Nacional (odiu politika tamba la gosta kritika/masa bodoh), seluk mak instituisaun kontrola nebe iha governu laran (inspektor jeral la funciona/nonok). Ita mos duvida ba Sistema kontrola seluk hanesan instituisaun non govermental halo knaar ho delimatiku: sira bele halo funsaun kontrola diak maibe la kapacidade hodi halo presaun politika, i governu rasik hatudu tiha ona (la kohi rona). Iha parte seluk instituisaun sira nee mos hetan apoia husi governu, ho nune mesmu halo kritika diak tebes nunka too rohan.
Ita sei hein bainhira mak Univertariu no Igreija sira hola parte asuntu nee? Esperencia hatudu ona katak kareta Prado sai fali Pajero hanesan faktus presaun intelektual nebe hatudu ona (publiku hein ita boot sira nia kontribuisaun hodi ajuda liberta povu). Rai doben presija foin sae intelektual sai parseiru nebe bele halo kontrola diak ba makina estadu liliu servidor tuir lei no ordem. Igreija mos ita hare ona katak durante loron 18 iha Palacio Governu halo ona buat nebe hanesan iha governasaun Fretilin sobre kuriklu i rejultadu ikus diak tebes (governu iha momentu neba simu). Ita fuan taridu se sistema kontrola fraku sei sai obtaklu ba desenvolvementu nasaun liliu politika hakotu mukit (bele helo ho retotika).  Aliende nee, politikus rasik tenke iha sentidu hodi servi nia povu no labele buka frakeza lei hodi subar an. Se ita husik deit buat hirak nemak estraga lalaok sistema kontrola estadu Timor Leste no kontribui ba Nasaun Failadu nebe  lansa husi The Fund for Peace 2012.
Povu Hein Biblia Desenvolvementu Nebe CNRT Kria Ona Hodi Implementa
Esperanca bo’ot iha AMP jilid 2 hodi muda buat hirak nee. Mesmu ema tuur iha governu laran mayoria sei hanesan ho governu anterior, maibe governu foun i planu mos pasti foun. Promesas atu implementa biblia refere sei lori Timor Leste sai nasaun avancadu iha seitor hotu-hotu sei akontese. La tutan hahalok hirak nebe liu ona, i espera katak politkus nebe deferenti ideia tenke submete no adora biblia nee hodi hakotu mukit. Komit ba Kombate korupsaun, povu kontenti no hein desenvolvementu jalan tol iha tasi mane (Lospalos-Suai), estrada kaber, projetu mos kaber/iha kualidade, eskola diak, Kodoras Mina GS mai Timor, Hatun Kiak ho loke kampo servisu ba jovem, setor agrikultur sei diak no seluk tan. Buat nebe biblia hakerek ona, publiku hein nia implementasaun. Implementasaun biblia sei sai realidade no fiar an, fiar mos katak AMP Jilid 2 sei Halo povu sai nain ba ukun an, nain ba moris diak, nain ba nia rai rasik, nain ba nia estrada hodi facilita sira nia produtu ba  merkadu, nain ba liberdade, nain ba siguranca, nain ba be mos, nain ba uma hodi hela. Povu mak estadu, tan nee governu nia decijaun labele sai Homo Homoni Lupus ba nia povu. Buat nee presija reflete iha decijaun politika governu nian, tamba Estadu signifika Ajente/autoridade hodi tomakonta ba problema povu (Roger F. Soltau), i husik hela interece partidaria hodi hare problema kommu. Ami hein servisu no dedikasaun membru estadu hodi realiza povu tomak nia mehi. Maofi.2013.




Komentar

Postingan populer dari blog ini

Papel Auditoria Interna iha Instituisaun Estadu Timor Leste

POLITIKA FISKAL TIMOR LESTE NO REALIDADE

Kualidade de Dadus Census 2015 Entre Espektasaun Governo no Obstaklu