Kualidade de Dadus Census 2015 Entre Espektasaun Governo no Obstaklu
Husi Crispin da Costa Perreira
“Aspektu rua
mak hau sei koalia: Ida koalia importancia dadus census ba planu
desenvolvimentu futuru, seluk aspektu tekniku; mak kontribuisaun dosente husi
universidade sei garante kaulidade dadus”. Hau sita vice ministro financa nia
intervensaun iha momentu abertura Master Treining iha INAP.
Autor konkorda 100% ba vice ministro nia hanoin, katak importância dadus
sai save ba planu desenvolvimentu nasaun. E ba Timor Leste census 2015 hanesan
atividade nebe halo ba dala tolu depois ukun rasik-an. Hotu-hotu iha esperanca
katak balancu Desenvolvimentu Timor Leste lao diak iha teritorio tomak depende mos
dadus nebe fornece ba sira nebe foti decijaun politika iha governo central. Ita
asiste hela lakuna desenvolvimentu nacional nebe klean iha setor hotu-hotu,
situasaun ne’e kria hela problema socio-ekonomia no estabilidade. Parte seluk,
Estado kuda hela espektativa ida ba jovem no jerasaun foun katak so iha Dili
mak eskola diak, kampo servicu iha, fatin bisnis adekuadu, facilidade saude
fasil, asesu informasaun diak, nsst. Nee Imagem ida-ke kontrariu ho kondisaun
riil aldeia, suku, postu, no monicipio nebe dook husi Dili nudar capital no
centru actividade ekonomia. Situasaun desenvolvimento ne’e naturalmente provoca
populasaun hodi halo mudança ou dala ruma tenke husik hela sira nia moris
fatin. Realidade migrasaun populasaun husi rural ba area urbano dadaun ho razaun
edukasaun, servicu, tamba familia no
kaben inklui situasaun seluk. Ne’e atu justifika deit katak ita sidauk utiliza
dadus ho maximu hodi defini no halo decijaun publiku ba povu. Situasaun seluk mos
akontece tamba distribuisaun rendementu nebe la-justu, e moris diak povu sai
retorika elite politika deit. Konsentrasaun ekonomiku iha capital Dili sai
faktus ba problema distrubuisaun rekurcu Timor Leste nebe la-justu. Wainhira
atividade ekonomia no desenvolvimentu konsentra iha fatin ida, entau lalika
hakfodak ba migrasaun nebe populasaun halo. Ex.
Geografikamente area Dili kompara ho Municipio Maliana no Baucau, nebe mak luan
liu? no tamba sa ema la-hela iha municipio rua ne’e maibe hili Dili sai nudar fatin hela? Ou ita halo komparasaun ida katak
hare Dili movimentu trafiku as-tebes maibe saida mak akontece iha municipio? Perguntas
seluk fali, tamba sa ema hela Lospalos tenke mai partus iha Dili? Atu dehan
katak exemplu sira ne’e hanesan justifikasaun riil nebe reflete ba
desenvolvimentu centralizadu. Ho movimentu nebe makas dudu governo hodi
aktualiza hikas dadus populasaun atu nune bele uza hodi dezeno planu
desenvolvimentu tinan sanulu mai.
Oinsa Rezulta Dadus Nebe Kualidade? Mehi nebe ema hotu hein husi atividade ida ne’e nia
rezultadu. Buat nebe la-fasil no depende planu, maneira implementasaun, no fiar
katak rezultadu (output) bele koresponde. Kualidade
tenke priense kriteriu tuir mai: objetivu, hanesan ho espesifikasaun, la-faila,
utilizador satisfas, kredibilidade, no urgulho wainhira dadus ne’e iha (kriteriu
tuir ISO). Ou kualidade bele dehan “ dadus ne’e rekolha tuir-lolos no bele
utiliza, tuir nia procedimentu e standard”. Hau nia elaborasaun sei fokus ba
aspetu tekniku no metodologia nebe bele
asegura kualidade dadus nebe espekta.
Atu asegura kualidade dadus
depende-ba : Premeiro Aproximasaun Material: hahu husi logistika,
tempu/schedulle implementasaun, rekurcu umanu, no fundus (hirak nudar fator
input nebe tetu i analiza). Hau nia prekupasaun ba fator input nebe mak
kontribui mos ba kualidade de dadus. Involvementu rekurcu umanu, kompostu husi
formador husi DGE, dosentes, kordenador Municipio no postu nebe rekrutado, ikus
enumerador. Input hirak ne’e ita fiar katak sira nia kompetencia bele garante duni
kualidade, katak sira nebe mak sai formador prense kualifisaun nebe kualidade
ejize. Oinsa rekurcu ne’e kontrariu? Hau foti ezemplu ida; karik la-prense
kriteriu kualidade: Formadores husi DGE sala orienta dosente no kordenador nune
mos dosentes sala tan entau nia impaktu ba enumerador nebe sei tun foti dadus. Observasaun
hatudu katak formadores husi DGE nebe forma dosente iha deferenti orientasaun
bazeia ba manual kestinariu. Mesmu sala/faila mosu iha kondisaun rua: pesoal participante
(dosentes/kordenador) mak laiha kapacidade hodi simu materia no komprende, ou
seluk fali; orientasaun husi formardor DGE mak sala.
Funcionamento Estrutura Census 2015 la-dun tau importancia ba sistema
kontrola nebe estabelece hodi asegura kualidade de dadus. Ex. Kriteriu, prosesu
rekrutamentu, to’o asina kontratu ita hare HUSI TEMPU buat nebe keta-ketak.
Lakuna nemak sempre ha-mosu diskusaun naruk ho dosente inklui enumerador. Tamba
fase nebe sira atravesa la-garante sira nia involvementu sai nudar enumerador
census. Agora, Diresaun Geral
Estatisitika ejize kualidade dadus, entau fator input tenke kuidadu. Prosesu
ne’e tenke iha kredibilidade hodi alkanca mehi kualidade. Se prosesu
rekrutamentu rasik la-kontrola ho-diak tamba tempu nebe koloka badak, entau universidade mos perpara tuir schedulle nebe
iha hodi halo intervista ba estudante/enumerador (kontiudu intervista urgente!!!). Seridade hodi forma equipa census 2015 SAI
DUVIDAS.
Sorin seluk autor mos kestiona tranparancia informasaun entre dosente no
DGE, iha duvidas balun nebe dosentes hasoru momento tuir treinamentu. Durante simu formasaun mosu problema oituan-ho dosente sira nia profisional fee, mesmu duvidas
semana-rua nia laran ne’e i ikus mai resolve ho kontribuisaun gratuitu husi
dosente, maibe meius komunikasaun DGE la-dun diak, i atetude la-koncedere malu
sai imagem ba-bain. Situasaun dilematiku ba dosente nudar formador, karik dehan
transparan maibe iha kontestu ida nebe? Dosente mos pasti la-kohi rona ema
hatete MATAN OSAN DEIT i sa-tan la-kohi asina kontratu depois de hetan
formasaun. Atu dehan katak mesmu iha nivel politika DGE halo akordu ho
universidade maibe aspektu tekniku karik la-temi ou dala ruma la-inklui. Esplikasaun
Diretur Geral Estatisitika nebe liga-ho dosente nia dever no dereitu ho resultado mak LA-IHA DEREITU PROFISIONAL, maibe
hetan deit akomodasaun nudar formador ho valor GUIA DA MARCHA HUSI Diresaun Geral Estatistika. Se nune, tamba sa
la-loke vaga ne’e ba publiku hodi ema hotu hetan oportunidade? Husi
diskusaun nemos dehan osan mak la-iha. Agora lolos ne’e, osan mak la-iha ga
planu mak la-inklui? Se hau fila ba kotuk nudar formador census 2010: Momentu
ne’eba salariu ba formador iha tamba sa 2015 la-iha?
Segundu, Apoia Logistica no kordenasaun servicu: autor observa katak, deslokasaun dosente ba municipio no
postu presija loron tolu (loron ida hein los deit, loron rua ba tuir dalan, e
loron terceiro mak hahu treinu. Prejudica schedulle treinamentu ba enumerador).
Prosesu nemos sita hau nia atensaun katak Diretur Geral halo duni servicu makas
no tun dereitamentu ba terenu hodi apoia prosesu deslokasaun. Perguntas bah au
mak: funcionamentu estrutura census 2015 oinsa? Apa kabar kordenador census
2015? Deslokasaun formador husi Dili ba município no postu tarde i significa
katak tempu treinamentu ba enumerador hela loron lima. Situasaun ne’e hare-ba la-apa’ar
malu tamba ita nia logistica la-dun perparado ba prosesu ne’e. Terceiro:
Kordenasaun baze. Iha fatin nebe enumerador simu formasaun, estrutura
postu no municipio entegra tomak ba formador/dosente hodi hanorin, mosu duvidas
oioin husi enumerador nebe liga-ho aspektu apoia tekniku maibe tuir knar formador
la-bele hatan no bou-hamutuk iha kordenador census postu no to’o loron ikus mak
kordenador census municipio mosu (prosesu asina kontratu sai problema e dada
malu to’o kalan bo’ot (dia 10 de Julho de 2015). Equipa Census Nacional balun
dehan tan “enumerador matan osan deit, at-liu tan sira tau kulpa ba dosente katak
la-transparan ba estudante” hehehe!!! (koitadu dosente mak sala fali). Perguntas, tamba sa enumerador sira ne’e
la-hahu kontratu kedas iha momentu tuir formasaun hodi kesi sira-kedas, nune
la-mosu negocio hanesan iha merkadu Taibesi? DGE iha esperencia hala’o census
dala tolu ona, iha dadus konaba inflasaun nebe fo influencia ba vida ekonomia
ema ida-idak, anticipasaun ba negocio-tarde ne’e tenke iha. Labele
hanoin ema seluk servicu gratis agora ita-an rasik hakarak salario aumenta. Se
hau kompara karik ho funsaun publiku: planu viajen trabalho ba estrangeiro $297
kada loron, nusa mak ita trata cidadaun seluk nebe halo servicu importante ba
estado ho kondisaun voluntariu? Voluntarismo karik iha, presija definisaun
klaru ba entidades tomak. Quarto: Equipa monitoring DGE no estrutura
census? Monitoring nudar instrumentu ida hodi asegura prosesu hotu-hotu
lao tuir standard/procedimentu nebe mak estabelece. Planu konaba ida ne’e
equipa census 2015 LA-HAKAT LIU kompara ho equipa servicu nebe forte hodi
garante kualidade dadus. To’o loron census remata fiar katak sira halo
monitoring diak no badinas, maibe ida sai prekupasaun mak; problema tekniku
mosu nafatin to’o census la tuir schedulle nebe iha. Koperasaun service census
iha municipio, postu, suku no pontu fokal dosente hodi halo monitoring konjunta
la-akontece, i hela-ho promesa. Lolos dalan diak mak; rekurcu nebe aloka ba-monitoring
ne’e muda-fali hodi reforca equipa baze hanesan Census 2010 i bele hamenus problema.
E ita bele utiliza teknologia hodi halo monitoring ho kustu nebe baratu liu
duke osan fakar iha dalan deit. Quinto:
Fundus, interesses no kompetencia rekurcu umano. DGE nebe nudar
instituisaun fornecedor dadus ba governo tenke hamriik independen ou se-bele
iha PM nia okos. Aliende ne’e, ulun-boot nebe kaer-ukun tenke koncedera dadus
nudar asuntu importante hodi ha-tane decijaun publiku nebe diak.
Koncederasaun ne’e tenke reflete iha atividade peskiza nebe planiadu husi
diresaun geral estatistika. Se, diretur geral koalia katak la-iha osan hodi
selu profissonal
fee ba dosente ho apoia logistika iha baze, bele difikulta kualidade de dadus
ne’ebe vice ministro financa ejize. Kunadu rona esplikasaun la-iha
fundus, dala ruma publiku sai bilan tambá decijaun publiku prega-ho lei laos
implementa mak foin husu osan. Bele-mos mosu ego setoral iha instituisaun laran
hanesan difikuldade nebe durante ne’e governo hasoru to’o asaun boi-kota planu.
Lolos ne’e governo mak la-iha osan ga asaun boi-kota mosu iha laran? Iha parte
seluk; koalia mos recurcu iha DGE tenke iha kompentencia nebe diak liliu area
metodologia ho peskiza. Input nebe sai determinasaun hodi rezulta dadus nebe
ita espera mak: hahu husi planu, prosesu, to’o implementasaun projetu peskiza. Hare
aspektu perparasaun nebe hau menciona sai fator nebe mak determinan wainhira ita
koalia informasaun nebe kualidade.
Aspektu Metodologia; hau fiar katak objetivu husi Diresaun Geral Estatistika
no ministerio relevante nebe inklui iha census 2015 sobre nececidade
informasaun klaru tebes ona no nia reflete iha kestionariu nebe iha enumerador
nia liman. Mesmu planiadu no ho-metas nebe terminadu ona maibe nudar cidadaun,
hau koko kritiku oituan terminasaun instrumentu nebe implementa ona.
Census katak rekolhamentu dadus populasaun nebe ba hotu-hotu
(la-hakat liu), e matodu ne’e sei rezulta dadus nebe lolos. Maibe nia
des-vantagem mak sei presija rekurcu bo’ot hodi realiza atividade refere. Mesmu
nune, Timor Leste halo ona dala tolu, i ita presija apoia no fortifika
informasaun nebe tau iha centru estatistika Timor Leste e dudu nafatin hodi
hadiak objetivu no instrumentu ba dadus.
Fiar katak nudar nasaun nebe foin harii no originalidade moris povu depende
agrikultura instrumentu mos presija kondis. Entau metodu census nemos sei vale
ba setor agrikultura no ekonomia? Konfusaun dadus ne’e iha nebe? Hau toma-nota ida ba projetu census 2015 sobre
objetivu dadus balun nebe laos prioridade maibe ita koncedera-liu. 1.
Kondisaun riil iha nivel politika ba desenvolvimentu agrikultura durante tinan 13
liu lao la-dun diak tuir povu nia moris original. Ex. Agrikultor ho kustume kuda-modo durante nia moris, governo halo
politika fo karau hodi hakiak depois fa’an. Wainhira karau bo’ot no fa’an tiha,
nia fila kuda-modo fali’ entau hare ba politika refere la sustentável(make up
deit). Ou ema agrikultor natar/natar-nain, depois governo fo apoia sasan peska ho-esperanca ha-sa’e produsaun ikan maibe depois
fulan rua ka tolu peskodor refere fila-ba natar nebe sai baze original nia
actividade moris tamba ninia karakter laos peska. Ezemplu ne’e fo korejen
governante katak tenke iha seridade no konsencia publiku molok hatun decijaun
ruma sobre informasaun ruma. Atu dehan katak politika agrikultura la-apa’ar-ho
atetude agricultor tambá falta identifiksaun lolos. Entau fiar katak produsaun
sei la-sa’e tamba ita nia maneira desenvolve setor agrikutura la-hanesan.
Liga-ho metodu census 2015, ita refere-ba kazu
nebe hau apresenta iha leten; tuir lolos problema agrikultura Timor Leste mak produsaun
agricultura menus ga identifikasaun agrikultor mak lalos? Ba hau, census
2015 no ministeriu relevante lolos ne’e perfere-liu ba identifikasaun
agrikultor laos produsaun. Tamba identifikasaun los ona mak foin ita halo
politika atu hasa’e produsaun (iha pasado; politika hasa’e produsaun faila-ona
tamba sala iha tarjetu/sasaran). Dala ruma balun dehan dadus-identifikasaun
agrikultor ne’e iha ona ministerio agrikultura, maibe tamba saida mak ita
durante ne’e la-uza? Konklui katak ita presija dadus agrikultura ho perguntas semak
produs, e depois mak produs hira!!!
Relatório Census 2010 hatudu katak ema Timor-Oan nebe La-servicu 9000,
oinsa Census 2015?
2. Forca trabalho Timor Leste iha census 2015. Ita fila ba referencia SEPFOPE konaba labour survey 2010
nia rezultadu hatudu katak ema Timor Leste 9 mil mak la-iha servicu. Hau nia
perguntas, se nune setor ida nebe fo servicu? E tamba sa mak Timor Leste
servicu hotu ona maibe sei kiak nafatin? Ou difinisaun ba reportazen refere
hodi intrepeta ba kondisaun riil forca trabalho Timor Leste oinsa? (lalika ba municipio, ita hare forca
trablho dili la-to’o 9 mil ga liu?). Difinisaun ema hetan servicu, servicu nebe garante vida moris tinan ida ga
servicu nebe dala ida durante iha tinan ida nia laran? (dadus 2010 prejudika
kondisaun riil e afeita decijaun publiku)! Oinsa census 2015, espera katak
elaborasaun dadus ba forca trabalho Timor Leste reflete. Mais, prekupasaun hau
nian ba resposta iha instrumentu nebe utiliza census agora maka, nia karakter
informasaun bele repete tan deit ho 2010. Duvidas ne’e iha opsaun resposta
(servicu, la-buka servicu, no la-servicu). Indikadores nebe prega-ba servicu
ne’e malorek oituan no kontrariu ba kondisaun riil Timor Leste nebe nia povu
agikultor sub-sisten no desenvolvimentu setor ekonomia seluk sei mukit liu. Lian
seluk dehan katak Timor Leste ekonomia minarai (95% liu) ba Orcamentu Jeral
Estado, agora indikadores forca trabalho hanesan fali nasoens Europa, Korea do
Sul, ou Japan! Tan ne’e, tuir autor katak halo uluk difinisaun ba forca
trabalho iha Timor Leste, ha-foin ita forma nia indikadores (ita hein dadus 2015
nia rezultadu sei justifika kondisaun lolos/keta hakfodak kuandu kontrariu).
3. Migrasaun. Orientasaun formador iha momentu tuir master training
instrumentu halo duvida-oituan ba rezultadu abanbain rua. Exemplu: Hau moris iha Baucau no
bo’ot iha Viqueque maibe iha momentu census 2015 hau hela iha Dili tinan sanulu
ona, enumerador sira la-koncedera hau muda ona husi Viqueque mai Dili.
Atu dehan katak orientasaun iha master
training mosu diskusaun ho dosente balun ho treinador katak konseitu
migrasaun ne’e refere-ba movimentu populasaun iha tempu naruk no rajaun oioin. Agora
instrumentu migrsaun ne’e los ona maibe orientasaun nebe mak treinador equipa census 2015 mos sai
fator determinan. Exemplu ida ne’e lori hau hodi re-para preparasaun census
2015 lais-liu ou terminasaun equipa census ho emosaun deit. Fiar katak ita sei
la-gasta osan saugate no sei asegura dadus nebe mak recolha reflete kondisaun
riil populasaun Timor Leste tomak.
Lian Ikus: Kualidade de dadus
laos koalia maibe implementasaun nebe seriu, hahu husi nível politika to’o
baze. Referencia Census 2010 sai mata dalan nebe diak tebes liliu termo
implementasaun, maibe oinsa Census 2015 ho modelu foun? Ita bele muda, maibe ho
objetivu garante kualidade recolha dadus nebe vice ministro koalia i laos
kontrariu. Hahu metodologia to’o hakerek relatório tenke iha sistema kontrola
nebe adekuadu. Tan ne’e tuir hau nia hanoin, Premeiro, Entidades Estado, liliu Governo tenke koncedera
dadus census importante ba governo. So nune mak nia tratamentu ba asuntu ne’e seriu.
Reflesaun seridade ne’e tenke to’o iha baze. Ita hari’i Diresaun Geral
Estatisitika no Kordenador Census hodi garante implementasaun programa tuir
standard nebe estabelece. Segundu,
kestaun metodologia. Governo tenke
fo-ona konfianca ba Timor oan hodi difini lolos nececidade informasaun sa no
maneira ida nebe mak ita presija. Ita hotu koncedera referencia nebe asesor
internacional apresenta maibe tenke diskute laos utiliza tomak (hare
kestinariu forca trabalho no agrikultura)! Hau la-fo culpa ba asesor
internacional maibe oinsa Timor-Oan mos involve hodi evita standard nasaun
avancadu mai aplika tomak ba ita nasaun (iha
deferenti socio-cultural, economia, geografika, politika-seguranca, no IT.
Koncederasaun kondisaun riil sai fator determinan ba terminasaun metodologia).
Terceiro, aspektu implementasaun/tekniku
no metodologia nebe la-apa’ar bele sai obtaklu ba dadus kualidade. Ita hare
duvidas nebe hakerek-nain hetan iha terenu (liliu implementasaun no metodologia
census 2015) nota katak publiku ejize governo nia konsistencia. Quatro, artigo ne’e mosu ho-rajaun 1.
Iha mos mehi ida katak fornecementu dadus ne’e inportante tebes ba akademika
(inklui hau). Rajaun 2. Nudar informasaun publiku, no gasta rekurcu estado nebe
boot sai atensaun mos mai hau, e 3. Sentimentu ba implementasaun census ha-mosu
kritiku ba an-rasik no instituisaun implementador. 4. Hakerek ne’e nudar
observasaun pessoal iha baze. Ho nune, hakerek ne’e LAOS RESPONSABLIDADE
instituisaun nebe hau servicu ba. Maofi.08.2015.
Komentar