Kualidade de Dadus Census 2015 Entre Espektasaun Governo no Obstaklu

Matebian Nia Furak
 (Reflesaun no Observasaun Autor iha Baze)
Husi Crispin da Costa Perreira

“Aspektu rua mak hau sei koalia: Ida koalia importancia dadus census ba planu desenvolvimentu futuru, seluk aspektu tekniku; mak kontribuisaun dosente husi universidade sei garante kaulidade dadus”. Hau sita vice ministro financa nia intervensaun iha momentu abertura Master Treining iha INAP.

Autor konkorda 100% ba vice ministro nia hanoin, katak importância dadus sai save ba planu desenvolvimentu nasaun. E ba Timor Leste census 2015 hanesan atividade nebe halo ba dala tolu depois ukun rasik-an. Hotu-hotu iha esperanca katak balancu Desenvolvimentu Timor Leste lao diak iha teritorio tomak depende mos dadus nebe fornece ba sira nebe foti decijaun politika iha governo central. Ita asiste hela lakuna desenvolvimentu nacional nebe klean iha setor hotu-hotu, situasaun ne’e kria hela problema socio-ekonomia no estabilidade. Parte seluk, Estado kuda hela espektativa ida ba jovem no jerasaun foun katak so iha Dili mak eskola diak, kampo servicu iha, fatin bisnis adekuadu, facilidade saude fasil, asesu informasaun diak, nsst. Nee Imagem ida-ke kontrariu ho kondisaun riil aldeia, suku, postu, no monicipio nebe dook husi Dili nudar capital no centru actividade ekonomia. Situasaun desenvolvimento ne’e naturalmente provoca populasaun hodi halo mudança ou dala ruma tenke husik hela sira nia moris fatin. Realidade migrasaun populasaun husi rural ba area urbano dadaun ho razaun edukasaun, servicu, tamba  familia no kaben inklui situasaun seluk. Ne’e atu justifika deit katak ita sidauk utiliza dadus ho maximu hodi defini no halo decijaun publiku ba povu. Situasaun seluk mos akontece tamba distribuisaun rendementu nebe la-justu, e moris diak povu sai retorika elite politika deit. Konsentrasaun ekonomiku iha capital Dili sai faktus ba problema distrubuisaun rekurcu Timor Leste nebe la-justu. Wainhira atividade ekonomia no desenvolvimentu konsentra iha fatin ida, entau lalika hakfodak ba migrasaun nebe populasaun halo. Ex. Geografikamente area Dili kompara ho Municipio Maliana no Baucau, nebe mak luan liu? no tamba sa ema la-hela iha municipio rua ne’e maibe hili Dili sai nudar  fatin hela? Ou ita halo komparasaun ida katak hare Dili movimentu trafiku as-tebes maibe saida mak akontece iha municipio? Perguntas seluk fali, tamba sa ema hela Lospalos tenke mai partus iha Dili? Atu dehan katak exemplu sira ne’e hanesan justifikasaun riil nebe reflete ba desenvolvimentu centralizadu. Ho movimentu nebe makas dudu governo hodi aktualiza hikas dadus populasaun atu nune bele uza hodi dezeno planu desenvolvimentu tinan sanulu mai.
Obstaklu Kualidade de Dadus Census 2015
Oinsa Rezulta Dadus  Nebe Kualidade? Mehi nebe ema hotu hein husi atividade ida ne’e nia rezultadu. Buat nebe la-fasil no depende planu, maneira implementasaun, no fiar katak rezultadu (output) bele koresponde. Kualidade tenke priense kriteriu tuir mai: objetivu, hanesan ho espesifikasaun, la-faila, utilizador satisfas, kredibilidade, no urgulho wainhira dadus ne’e iha (kriteriu tuir ISO). Ou kualidade bele dehan “ dadus ne’e rekolha tuir-lolos no bele utiliza, tuir nia procedimentu e standard”. Hau nia elaborasaun sei fokus ba aspetu tekniku no metodologia nebe bele asegura kualidade dadus nebe espekta.
Atu asegura kualidade dadus depende-ba : Premeiro Aproximasaun Material: hahu husi logistika, tempu/schedulle implementasaun, rekurcu umanu, no fundus (hirak nudar fator input nebe tetu i analiza). Hau nia prekupasaun ba fator input nebe mak kontribui mos ba kualidade de dadus. Involvementu rekurcu umanu, kompostu husi formador husi DGE, dosentes, kordenador Municipio no postu nebe rekrutado, ikus enumerador. Input hirak ne’e ita fiar katak sira nia kompetencia bele garante duni kualidade, katak sira nebe mak sai formador prense kualifisaun nebe kualidade ejize. Oinsa rekurcu ne’e kontrariu? Hau foti ezemplu ida; karik la-prense kriteriu kualidade: Formadores husi DGE sala orienta dosente no kordenador nune mos dosentes sala tan entau nia impaktu ba enumerador nebe sei tun foti dadus. Observasaun hatudu katak formadores husi DGE nebe forma dosente iha deferenti orientasaun bazeia ba manual kestinariu. Mesmu sala/faila mosu iha kondisaun rua: pesoal participante (dosentes/kordenador) mak laiha kapacidade hodi simu materia no komprende, ou seluk fali; orientasaun husi formardor DGE mak sala.
Funcionamento Estrutura Census 2015 la-dun tau importancia ba sistema kontrola nebe estabelece hodi asegura kualidade de dadus. Ex. Kriteriu, prosesu rekrutamentu, to’o asina kontratu ita hare HUSI TEMPU buat nebe keta-ketak. Lakuna nemak sempre ha-mosu diskusaun naruk ho dosente inklui enumerador. Tamba fase nebe sira atravesa la-garante sira nia involvementu sai nudar enumerador census. Agora, Diresaun Geral Estatisitika ejize kualidade dadus, entau fator input tenke kuidadu. Prosesu ne’e tenke iha kredibilidade hodi alkanca mehi kualidade. Se prosesu rekrutamentu rasik la-kontrola ho-diak tamba tempu nebe koloka badak, entau  universidade mos perpara tuir schedulle nebe iha hodi halo intervista ba estudante/enumerador (kontiudu intervista urgente!!!).  Seridade hodi forma equipa census 2015 SAI DUVIDAS.
Sorin seluk autor mos kestiona tranparancia informasaun entre dosente no DGE, iha duvidas balun nebe dosentes hasoru momento tuir treinamentu.  Durante simu formasaun mosu problema oituan-ho dosente sira nia profisional fee, mesmu duvidas semana-rua nia laran ne’e i ikus mai resolve ho kontribuisaun gratuitu husi dosente, maibe meius komunikasaun DGE la-dun diak, i atetude la-koncedere malu sai imagem ba-bain. Situasaun dilematiku ba dosente nudar formador, karik dehan transparan maibe iha kontestu ida nebe? Dosente mos pasti la-kohi rona ema hatete MATAN OSAN DEIT i sa-tan la-kohi asina kontratu depois de hetan formasaun. Atu dehan katak mesmu iha nivel politika DGE halo akordu ho universidade maibe aspektu tekniku karik la-temi ou dala ruma la-inklui. Esplikasaun Diretur Geral Estatisitika nebe liga-ho dosente nia dever no dereitu ho resultado mak LA-IHA DEREITU PROFISIONAL, maibe hetan deit akomodasaun nudar formador ho valor GUIA DA MARCHA HUSI Diresaun Geral Estatistika. Se nune, tamba sa la-loke vaga ne’e ba publiku hodi ema hotu hetan oportunidade? Husi diskusaun nemos dehan osan mak la-iha. Agora lolos ne’e, osan mak la-iha ga planu mak la-inklui? Se hau fila ba kotuk nudar formador census 2010: Momentu ne’eba salariu ba formador iha tamba sa 2015 la-iha?
Segundu, Apoia Logistica no kordenasaun servicu: autor observa katak, deslokasaun dosente ba municipio no postu presija loron tolu (loron ida hein los deit, loron rua ba tuir dalan, e loron terceiro mak hahu treinu. Prejudica schedulle treinamentu ba enumerador). Prosesu nemos sita hau nia atensaun katak Diretur Geral halo duni servicu makas no tun dereitamentu ba terenu hodi apoia prosesu deslokasaun. Perguntas bah au mak: funcionamentu estrutura census 2015 oinsa? Apa kabar kordenador census 2015? Deslokasaun formador husi Dili ba município no postu tarde i significa katak tempu treinamentu ba enumerador hela loron lima. Situasaun ne’e hare-ba la-apa’ar malu tamba ita nia logistica la-dun perparado ba prosesu ne’e. Terceiro: Kordenasaun baze. Iha fatin nebe enumerador simu formasaun, estrutura postu no municipio entegra tomak ba formador/dosente hodi hanorin, mosu duvidas oioin husi enumerador nebe liga-ho aspektu apoia tekniku maibe tuir knar formador la-bele hatan no bou-hamutuk iha kordenador census postu no to’o loron ikus mak kordenador census municipio mosu (prosesu asina kontratu sai problema e dada malu to’o kalan bo’ot (dia 10 de Julho de 2015). Equipa Census Nacional balun dehan tan “enumerador matan osan deit, at-liu tan sira tau kulpa ba dosente katak la-transparan ba estudante” hehehe!!!  (koitadu dosente mak sala fali).  Perguntas, tamba sa enumerador sira ne’e la-hahu kontratu kedas iha momentu tuir formasaun hodi kesi sira-kedas, nune la-mosu negocio hanesan iha merkadu Taibesi? DGE iha esperencia hala’o census dala tolu ona, iha dadus konaba inflasaun nebe fo influencia ba vida ekonomia ema ida-idak, anticipasaun ba negocio-tarde ne’e tenke iha. Labele hanoin ema seluk servicu gratis agora ita-an rasik hakarak salario aumenta. Se hau kompara karik ho funsaun publiku: planu viajen trabalho ba estrangeiro $297 kada loron, nusa mak ita trata cidadaun seluk nebe halo servicu importante ba estado ho kondisaun voluntariu? Voluntarismo karik iha, presija definisaun klaru ba entidades tomak. Quarto: Equipa monitoring DGE no estrutura census? Monitoring nudar instrumentu ida hodi asegura prosesu hotu-hotu lao tuir standard/procedimentu nebe mak estabelece. Planu konaba ida ne’e equipa census 2015 LA-HAKAT LIU kompara ho equipa servicu nebe forte hodi garante kualidade dadus. To’o loron census remata fiar katak sira halo monitoring diak no badinas, maibe ida sai prekupasaun mak; problema tekniku mosu nafatin to’o census la tuir schedulle nebe iha. Koperasaun service census iha municipio, postu, suku no pontu fokal dosente hodi halo monitoring konjunta la-akontece, i hela-ho promesa. Lolos dalan diak mak; rekurcu nebe aloka ba-monitoring ne’e muda-fali hodi reforca equipa baze hanesan Census 2010 i bele hamenus problema. E ita bele utiliza teknologia hodi halo monitoring ho kustu nebe baratu liu duke osan fakar iha dalan deit.  Quinto: Fundus, interesses no kompetencia rekurcu umano. DGE nebe nudar instituisaun fornecedor dadus ba governo tenke hamriik independen ou se-bele iha PM nia okos. Aliende ne’e, ulun-boot nebe kaer-ukun tenke koncedera dadus nudar asuntu importante hodi ha-tane decijaun publiku nebe diak. Koncederasaun ne’e tenke reflete iha atividade peskiza nebe planiadu husi diresaun geral estatistika. Se, diretur geral koalia katak la-iha osan hodi selu profissonal fee ba dosente ho apoia logistika iha baze, bele difikulta kualidade de dadus ne’ebe vice ministro financa ejize. Kunadu rona esplikasaun la-iha fundus, dala ruma publiku sai bilan tambá decijaun publiku prega-ho lei laos implementa mak foin husu osan. Bele-mos mosu ego setoral iha instituisaun laran hanesan difikuldade nebe durante ne’e governo hasoru to’o asaun boi-kota planu. Lolos ne’e governo mak la-iha osan ga asaun boi-kota mosu iha laran? Iha parte seluk; koalia mos recurcu iha DGE tenke iha kompentencia nebe diak liliu area metodologia ho peskiza. Input nebe sai determinasaun hodi rezulta dadus nebe ita espera mak: hahu husi planu, prosesu, to’o implementasaun projetu peskiza. Hare aspektu perparasaun nebe hau menciona sai fator nebe mak determinan wainhira ita koalia informasaun nebe kualidade.

Aspektu Metodologia; hau fiar katak objetivu husi Diresaun Geral Estatistika no ministerio relevante nebe inklui iha census 2015 sobre nececidade informasaun klaru tebes ona no nia reflete iha kestionariu nebe iha enumerador nia liman. Mesmu planiadu no ho-metas nebe terminadu ona maibe nudar cidadaun, hau koko kritiku oituan terminasaun instrumentu nebe implementa ona.
Census katak rekolhamentu dadus populasaun nebe ba hotu-hotu (la-hakat liu), e matodu ne’e sei rezulta dadus nebe lolos. Maibe nia des-vantagem mak sei presija rekurcu bo’ot hodi realiza atividade refere. Mesmu nune, Timor Leste halo ona dala tolu, i ita presija apoia no fortifika informasaun nebe tau iha centru estatistika Timor Leste e dudu nafatin hodi hadiak objetivu no instrumentu ba dadus. Fiar katak nudar nasaun nebe foin harii no originalidade moris povu depende agrikultura instrumentu mos presija kondis. Entau metodu census nemos sei vale ba setor agrikultura no ekonomia? Konfusaun dadus ne’e iha nebe? Hau toma-nota ida ba projetu census 2015 sobre objetivu dadus balun nebe laos prioridade maibe ita koncedera-liu.  1. Kondisaun riil iha nivel politika ba desenvolvimentu agrikultura durante tinan 13 liu lao la-dun diak tuir povu nia moris original. Ex. Agrikultor ho kustume kuda-modo durante nia moris, governo halo politika fo karau hodi hakiak depois fa’an. Wainhira karau bo’ot no fa’an tiha, nia fila kuda-modo fali’ entau hare ba politika refere la sustentável(make up deit). Ou ema agrikultor natar/natar-nain, depois governo fo apoia sasan peska  ho-esperanca ha-sa’e produsaun ikan maibe depois fulan rua ka tolu peskodor refere fila-ba natar nebe sai baze original nia actividade moris tamba ninia karakter laos peska. Ezemplu ne’e fo korejen governante katak tenke iha seridade no konsencia publiku molok hatun decijaun ruma sobre informasaun ruma. Atu dehan katak politika agrikultura la-apa’ar-ho atetude agricultor tambá falta identifiksaun lolos. Entau fiar katak produsaun sei la-sa’e tamba ita nia maneira desenvolve setor agrikutura la-hanesan.
Liga-ho metodu census 2015, ita refere-ba kazu nebe hau apresenta iha leten; tuir lolos problema agrikultura Timor Leste mak produsaun agricultura menus ga identifikasaun agrikultor mak lalos? Ba hau, census 2015 no ministeriu relevante lolos ne’e perfere-liu ba identifikasaun agrikultor laos produsaun. Tamba identifikasaun los ona mak foin ita halo politika atu hasa’e produsaun (iha pasado; politika hasa’e produsaun faila-ona tamba sala iha tarjetu/sasaran). Dala ruma balun dehan dadus-identifikasaun agrikultor ne’e iha ona ministerio agrikultura, maibe tamba saida mak ita durante ne’e la-uza? Konklui katak ita presija dadus agrikultura ho perguntas semak produs, e depois mak produs hira!!!

Relatório Census 2010 hatudu katak ema Timor-Oan nebe La-servicu 9000, oinsa Census 2015?
2. Forca trabalho Timor Leste iha census 2015. Ita fila ba referencia SEPFOPE konaba labour survey 2010 nia rezultadu hatudu katak ema Timor Leste 9 mil mak la-iha servicu. Hau nia perguntas, se nune setor ida nebe fo servicu? E tamba sa mak Timor Leste servicu hotu ona maibe sei kiak nafatin? Ou difinisaun ba reportazen refere hodi intrepeta ba kondisaun riil forca trabalho Timor Leste  oinsa? (lalika ba municipio, ita hare forca trablho dili la-to’o 9 mil ga liu?).  Difinisaun ema hetan servicu,  servicu nebe garante vida moris tinan ida ga servicu nebe dala ida durante iha tinan ida nia laran? (dadus 2010 prejudika kondisaun riil e afeita decijaun publiku)! Oinsa census 2015, espera katak elaborasaun dadus ba forca trabalho Timor Leste reflete. Mais, prekupasaun hau nian ba resposta iha instrumentu nebe utiliza census agora maka, nia karakter informasaun bele repete tan deit ho 2010. Duvidas ne’e iha opsaun resposta (servicu, la-buka servicu, no la-servicu). Indikadores nebe prega-ba servicu ne’e malorek oituan no kontrariu ba kondisaun riil Timor Leste nebe nia povu agikultor sub-sisten no desenvolvimentu setor ekonomia seluk sei mukit liu. Lian seluk dehan katak Timor Leste ekonomia minarai (95% liu) ba Orcamentu Jeral Estado, agora indikadores forca trabalho hanesan fali nasoens Europa, Korea do Sul, ou Japan! Tan ne’e, tuir autor katak halo uluk difinisaun ba forca trabalho iha Timor Leste, ha-foin ita forma nia indikadores (ita hein dadus 2015 nia rezultadu sei justifika kondisaun lolos/keta hakfodak kuandu kontrariu).
3. Migrasaun. Orientasaun formador iha momentu tuir master training instrumentu halo duvida-oituan ba rezultadu abanbain rua. Exemplu: Hau moris iha Baucau no bo’ot iha Viqueque maibe iha momentu census 2015 hau hela iha Dili tinan sanulu ona, enumerador sira la-koncedera hau muda ona husi Viqueque mai Dili. Atu dehan katak orientasaun iha master training mosu diskusaun ho dosente balun ho treinador katak konseitu migrasaun ne’e refere-ba movimentu populasaun iha tempu naruk no rajaun oioin. Agora instrumentu migrsaun ne’e los ona maibe orientasaun nebe mak treinador equipa census 2015 mos sai fator determinan. Exemplu ida ne’e lori hau hodi re-para preparasaun census 2015 lais-liu ou terminasaun equipa census ho emosaun deit. Fiar katak ita sei la-gasta osan saugate no sei asegura dadus nebe mak recolha reflete kondisaun riil populasaun Timor Leste tomak.

Lian Ikus: Kualidade de dadus laos koalia maibe implementasaun nebe seriu, hahu husi nível politika to’o baze. Referencia Census 2010 sai mata dalan nebe diak tebes liliu termo implementasaun, maibe oinsa Census 2015 ho modelu foun? Ita bele muda, maibe ho objetivu garante kualidade recolha dadus nebe vice ministro koalia i laos kontrariu. Hahu metodologia to’o hakerek relatório tenke iha sistema kontrola nebe adekuadu. Tan ne’e tuir hau nia hanoin, Premeiro, Entidades Estado, liliu Governo tenke koncedera dadus census importante ba governo. So nune mak nia tratamentu ba asuntu ne’e seriu. Reflesaun seridade ne’e tenke to’o iha baze. Ita hari’i Diresaun Geral Estatisitika no Kordenador Census hodi garante implementasaun programa tuir standard nebe estabelece. Segundu,  kestaun metodologia. Governo tenke fo-ona konfianca ba Timor oan hodi difini lolos nececidade informasaun sa no maneira ida nebe mak ita presija. Ita hotu koncedera referencia nebe asesor internacional apresenta maibe tenke diskute laos utiliza tomak (hare kestinariu forca trabalho no agrikultura)! Hau la-fo culpa ba asesor internacional maibe oinsa Timor-Oan mos involve hodi evita standard nasaun avancadu mai aplika tomak ba ita nasaun (iha deferenti socio-cultural, economia, geografika, politika-seguranca, no IT. Koncederasaun kondisaun riil sai fator determinan ba terminasaun metodologia). Terceiro, aspektu implementasaun/tekniku no metodologia nebe la-apa’ar bele sai obtaklu ba dadus kualidade. Ita hare duvidas nebe hakerek-nain hetan iha terenu (liliu implementasaun no metodologia census 2015) nota katak publiku ejize governo nia konsistencia. Quatro, artigo ne’e mosu ho-rajaun 1. Iha mos mehi ida katak fornecementu dadus ne’e inportante tebes ba akademika (inklui hau). Rajaun 2. Nudar informasaun publiku, no gasta rekurcu estado nebe boot sai atensaun mos mai hau, e 3. Sentimentu ba implementasaun census ha-mosu kritiku ba an-rasik no instituisaun implementador. 4. Hakerek ne’e nudar observasaun pessoal iha baze. Ho nune, hakerek ne’e LAOS RESPONSABLIDADE instituisaun nebe hau servicu ba. Maofi.08.2015.




Komentar

Postingan populer dari blog ini

Papel Auditoria Interna iha Instituisaun Estadu Timor Leste

POLITIKA FISKAL TIMOR LESTE NO REALIDADE