FORMASAUN 7 GOVERNU: KULPA PREZIDENTI DA REPUBLIKA KA?
Persija
hare FAKTUS IHA KRAIK NE’E:
I. FAKTUS 1: REZULTADU ELISAUN KATAK LA-IHA MANAN ABSOLUTA
Depois elisaun parlamentar 2017 nia rezultadu hatudu katak iha partidu 5 (Partidu
Fretilin sai vensedor ho 23 kadeira iha parlamentu nacional, CNRT 22 kadeira,
PLP
Hetan kadeira 8, PD hetan kadeira 7,
no Khunto iha kadeira 5) mak liu bareira hosi partidu 21 nebe mak hola parte
elisaun jeral 2017. Rezultadu ou distribuisaun kadeira iha leten fo mensajen publiku
liliu lider partidu sira hodi hakat ba meja negociasaun nudar opsaun nebe
posibel hodi forma 7 governu.
II. FAKTUS 2: PREZIDENTI DA REPUBLIKA BOLU PARTIDU SIRA
PR TUIR " Artigu 106. (Nomeasaun)
1. Primeiru-Ministru hili hosi partidu ida ne’ebé iha votu barakliu ka hosi aliansa partidu
sira-ne’ebé iha nia ema barak iha Parlamentu no iha nomeasaun hosi Prezidente-
Repúblika, wainhira rona tiha partidu polítiku sira ne’ebé iha reprezentante sira iha
Parlamentu Nasionál.
2. Membru Governu siraseluk, Prezidente-Repúblika mak sei hili liu husi Xefe-Ministru
nia proposta".
Depois tribunal fo sai rezultadu final konaba elisaun parlamentar 2017-2022, nudar chefi estadu bolu partidu sira nebe liu bareira hodi buka dalan oinsa forma 7 governu.
PR TUIR " Artigu 106. (Nomeasaun)
1. Primeiru-Ministru hili hosi partidu ida ne’ebé iha votu barakliu ka hosi aliansa partidu
sira-ne’ebé iha nia ema barak iha Parlamentu no iha nomeasaun hosi Prezidente-
Repúblika, wainhira rona tiha partidu polítiku sira ne’ebé iha reprezentante sira iha
Parlamentu Nasionál.
2. Membru Governu siraseluk, Prezidente-Repúblika mak sei hili liu husi Xefe-Ministru
nia proposta".
Depois tribunal fo sai rezultadu final konaba elisaun parlamentar 2017-2022, nudar chefi estadu bolu partidu sira nebe liu bareira hodi buka dalan oinsa forma 7 governu.
1. Prezidenti da Republika tuir nia kompetencia bolu partidu
5 nebe mak liu bareira hodi fo hanoin i oinsa mak atu forma 7 governu.
a. Hahu husi partido Fretilin, hanesan partido mais votado,
PR fo tempu hodi halo negociasaun ho partido seluk forma koligasaun ou alianca.
b. Partido CNRT, deklarasaun CNRT liu husi Sekjen Francisco
Kalbuady Lay afirma fali Prezidenti da
Republika sobre: Rezultadu konferencia nebe dicidi CNRT sai oposizaun konstrutivu iha
Parlamentu Nacional.
c. Partidu PLP nebe lidera husi Eis Prezidenti Taur Matan
Ruak deklara katak PLP sai opozisaun edukativu ou bele kontribui ba formasaun 7 governu.
d. Partido Democratico, lidera husi Prezidenti partido
Mariano Assanami Sabino, deklara katak: prontu “ BA O TIMOR AMI MAUBERE OAN
PRONTU SERVI”.
e. Partido Khunto. Deklarasaun partidu Khunto katak prontu halo
koligasaun ho partidu Fretilin.
III. FAKTUS 3: PARTIDU FRETILIN LIDERA DIALOGU NO NIA
REZULTADU
1. Partidu hahu halo negociu hodi forma koligasaun.
Realidade elisaun hatudu katak la-iha vensedor nebe absoluta (33 kadeira
iha PN). Publiku akompanha katak distribuisaun votus iha partidu sira liu
bareira ne’e la-dook malu (Fretilin 23 kadeira, CNRT 22 kadeira, PLP 8 kadeira,
PD 7 kadeira, no Khunto 5 kadeira). Fretilin nudar vensedor lidera dialogu ho
partidu sira nebe liu bareira depois hasoru malu ho Prezidenti da Republika
hodi forma koligasaun ou alianca. Prosesu nemak lori tempu entre partidu mais
votado hodi halo diskusaun ho partidu sira atu forma koligasaun maioria iha PN.
Mesmu lori tempu PR la-bele hapara prosesu refere serake partidu sira iha
vontade hodi kontinua dialogu liliu asuntu programa nebe mak bele implementa ba
interesse nacional (estabilidade no unidade nacional). Rezultadu husi dialogu
ne’e hamosu koligasaun partidu Fretilin-PD-Khunto hodi hakat ba dicidi meja
parlamentu nacional nebe ikus liu deputadu Aniceto Guterres mak eleitu ho 33
votus kontra 32 votus. Ho baze ida ne’e mak bele loke dalan hodi forma 7
governu.
2. Nomeisaun PM no Forma Estrutura Governu
Prezidenti da Republika BOLU DALA IDA TAN hodi husu opiniun husi partidu
sira iha parlamentu konaba nomeiasaun Premeiro Ministru nebe mai husi partidu
koligasaun. Iha asuntu ne’e Prezidenti da Republika ATU nomeia Mari Amude Alkatiri
sai PM: Partidu sira ne’e hanesan tuir mai (CNRT, PLP, no Khunto):
· Prezidenti da Republika rona uluk Partidu CNRT liu husi Francisco
Kalbuadi Lay no Dionisio Babo deklara ba PR katak CNRT fo apoia i mantein sai
oposisaun konstrutivu iha Parlamentu Nacional.
· Prezidenti da Republika rona tan Partidu PLP liu husi
Fidelis Magalhaens nebe deklara mos ba PR apoia e PLP afirma nia pozisaun
nafatin sai oposisaun edukativu.
· Ikus liu Prezidenti da Republika rona Partidu Khunto liu
husi Naimori deklara ba PR katak sira sei iha problema internal partidu sobre
pozisaun tamba ne’e sidauk bele konsege asina koligasaun ho Fretilin-PD.
3. Esplikasaun sira nebe mak PR rona husi partido oposisaun
sira nudar informasaun no razaun ba PR hodi tetu i nomeia Mari Amude Alkatiri
sai PM ba 7 Governu konstituisional. Maibe PR mos fo mensagem ba 7 governu
katak Governo ida ne’e minoria iha risku Bo’ot!!! Iha momento ne’e, Prezidenti
da Republika mos LA-SIMU OPSAUN /RAZAUN SELUK RUMA HUSI PARTIDU SELUK KONABA NOMEIASAUN
PM NO FORMASAUN 7 GOVERNU.
Prekupasaun PR konaba 7 Governu Minoria hetan resposta husi Premeiru Ministru
katak 7 governu sei nakloke nafatin hodi bolu tan pessoal sira husi partidu
seluk nebe iha competência hodi kontribui hodi nune governu ne’e metin liu tan.
IV. FAKTUS 4: FORMA GOVERNU NO TOMADA DE POSSE
7 Governu forma ho kondisaun minoria tambá momento forma partido Khunto
dicidi retira-an husi koligasaun. Hanesan PR koalia ona katak sukat ba kadeira
iha Parlamentu Nacional 30 Vs 35 ne’e risku tebes ba 7 governu ba tinan lima. Maibe
ida nemak realidade politika rain ho konsekuencia todan tebes. Hanesan PR halo
nia knar tuir konstituisaun i kontinua fo tomada de posse dahuluk estrutura 7
Governu nebe halo iha palácio Lahane.
Prosesu sira nebe mak acontece iha leten hatudu ba ita hotu katak, LA-IHA
alternativa seluk(koligasaun Fretilin-PD iha PR nia liman) nebe mak partidu sira
liu bareira hatudu hodi konklui forma 7 Governu. Depois formasaun mosu Bloku
Oposisaun Parlamentar (BOP) nebe halo petisaun ba Prezidenti da Republika, ne’e
normal i ita koncedera atetude refere konstituisaun garante. Katak se7 governu nia
programa la passa iha Parlamentu Nacional dala rua tutuir malu no partido sira
la-bele forma governo foun; PR uza nia competência seluk dissolve PN no perpara
elisaun antecipada.
IKUS-LIU: Hahu husi prosesu forma 7 governu to’o tomada de posse karik
husik hela DUVIDAS ruma WAINHIRA ITA hare husi konstituisaun nomos politika, ita hotu bele
halo diskusaun klean nudar lisaun ba futuru. Publiku presija acompanha perguntas
hanesan kraik ne’e:
1. Se iha AMP/BOP tambá la-mosu antes PARLAMENTU NACIONAL
FUNCIONA? Pelemenus LIDERA meza parlamentu ne’e TENKE MAIORIA?
2. TRIBUNAL REKURCU IHA HODI HARE KONSTITUALIDADE PROSESU
SIRA NE’E HOTU atu ita aprende, serake Prezidenti nia decijaun ne’e balu
kestiona ou INKONSTITUSIONAL!
REMATA
Komentar