Sucesu Forma Openiun Publiku iha Timor Leste
Sucesu Forma Opiniun Publiku iha Timor Leste
(Nusa La-Remodela” Politik Ekonomia Elite”?)
Hosi Crispin da Costa Perreira
Remodelasaun
Openi publiku sobre remodelasaun remata ona, i
sociadade mak sai vitima tamba politikus koko soe-hela asuntus inportante seluk
hodi rona, hare, no lee openiun hirak nee iha radio, tevisaun, no jornal. Opiniun
publiku husi lian latina nebe dehan opinari
ka hanoin no estimasaun (menduga), publicus signifika sociadade/publiku. Lia-fuan opiniun lori
magnifikasaun baze mak onis nebe
dehan esperanca. Openiun publiku katak relasiona-ho dugaan/estimasaun, ou
esperanca no opsaun nebe ema foti. Iha ema sira nebe nivel foti decijauan
publiku, barak mak uza meius nee hodi implementa decijaun, maibe balun mos uza
oportunidade hodi hases an husi isu-isu balun ou hodi hadia imajen (pengcitraan
diri) publiku. Exemplu Indoensia; oinsa politikus nebe kaer governu vinji lanca
opini foun wainhira publiku hotu-hotu konsentra hela ba prosesu kazu korupsaun
nivel (kalangan) elite partidu, konsentrasaun publiku nee halo politikus sira
kaer governu ulun-moras tamba iha membru governu/parlamentu balun mos involve
iha kazu refere. Oinsa Timor Leste? Timor Leste komesa Janeiru 2013 sociadade
sita (sibuk) hahu husi sociadade, politikus, media, akademika, no Igreija
koalia openiun remodelasaun nebe vinji
(sengaja) kria hodi alihkan konsentrasaun publiku ba problemas nacional nebe
esensial (korupsaun, harii uma MDGs la-ho kualidade (luta
hamutuk), kiak, edukasaun dudu la-ba, nsst). OPENIUN NEE SUCESU; konsege sita orgaun hotu-hotu fo atensaun hodi hein
remodelasaun oin-nusa. Reasaun media depois retiru ita hare oinsa mak sira
hatuur titlu jornal loron sigunda 12 de Agostu 2013 hatun: Timor Post Xanana; La-iha Remodelasaun, agora STL dehan Retiru loron
tolu Mamuk. Ida ne-mak sentimentu media hasoru openiun remodelasaun nebe durante
nee media mos kontribui makas habelar openi nee ba komunidade. Timor Leste
nudar Estadu demokratiku aprende tan lisaun foun konaba opini publik hodi
ha-lakon isu esensial seluk (sucesu boot ida sira nebe lanca isu nee). Mesmu prosesu
desenvolvementu presija involve publiku liu-husi meus sira nee maibe governu sente
openiun publiku la-presija depois de retiru loron 3 iha Dare. Seridade atu
koalia asuntus publiku sempre na-kait ho interece partidaria molok sira tau-ba koncederasaun
decijaun. Kritika ou sujestaun nebe durante ita koalia tuir los lisan
demokratiku hodi lori governu hatene nia kompetencia lolos ba povu. Ida ne-mak
ita bolu partisipasaun povu ba-prosesu harii nasaun demokratiku. Rejultadu
retiru ha-mosu sentementu kontenti kahur ho tanis iha parte kaer ukun, i des-kontenti
iha parte publiku hanesan politikus oposisi, NGO, Akademisi, no Igreija.
Remodelasaun politika laos fasil tamba iha
kompremisu politika lubuk nebe harii tiha-ona antes forma governu. Kompremisu politika (entre politikus no entre konstituante, maibe
kompremisu ba konstituente nebe na’in ba kadeira laos inportante depois de
elisaun) realidade katak politikus halo kompremisu dala ruma la iha baze no komitmentu nebe
ho seridade, talves hahoris ironia. Nune mak politikus. Sira nia kompremisu nee
babain ona (biasa tiha deit), I hanesan mos sira promete atu halo ponte mesmu la-iha mota. Ita konkorda; Politikus hakruk ba nia kolegas politikus atu asegura fiar
ba malu ou mantein kadeira no esperanca ba elisaun tuir mai; buat nebe
kontrariu katak lolos karik sira hakruk ba prekupasaun nia konstituente (povu)
tamba povu mak hit kadeira hodi hatur sira iha leten as ba. realidade seluk;
povu hakruk ba estrada kuak, falta be-mos, eskola at, hamlaha/mal-nutrisaun,
uma at, nsst. Hirak nee depois elisaun la’o-lais
los, haluha mos lais i halo fuan malirin hodi nune presija hakneruk ahi (Amo
Basilio dehan). Kondisaun politika ne-mak realidade duni. Nusa la-remodela deit ita nia politika ekonomia? Nune kan
fasil, duke kadeira nebe mak folin karun. Ba hau, remodelasaun kadeira politika
la-inportante (la-penting), inportante liu mak remodela konsencia politikus hodi
sira regula politika ekonomia nebe garante desenvolvementu povu nebe
sustentavel. Tamba koalia desenvolvementu sustentavel hahu-ho estrategia de
jestaun no oinsa kuidadu kapital desenvolvementu hanesan fiziku, umanu,
financeiru, no ambiental hodi atinji objetivu estadu (povu moris diak).
Re-Modela Politika Ekonomia Vs
Ekonomia Elite
Atu sita tan lia-fuan remodelasaun hodi junta ba remodelasaun
ekonomia nebe tuir hau inportante liu. Dekadu
ida liu ita nia politika ekonomia moris-ho politika
ekonomia elit, signifika politika ekonomia nebe fo-liu inportancia ba grupu
(segilintir) politikus, rikasu ou pemodal, no veteranu, ita husik povu/massa.
Kuaze decijaun politika ekonomia tesik mai responde liu ba ekonomia elite pada hal objetu planu estadu atu liberta povu
husi mukit (povu hela naran deit). Perguntas, bainhira
mak ita koalia lolos povu kiak nia asuntus? Ba hau, remodelasaun politika
ekonomia inportante liu. Oras nee, elite sira
saudavel tebes maibe povu moris-ho mall nutrisaun (54%, Care 2013), entau saida
mak akontese ba povu nia moris tinan 5/10/20 mai? Maromak uluk kria duni
ekonomia elite ka? Karik elite
ba se? I oinsa kontestu Timor Leste depois ukun rasik an? Ukun an nee partense
ba se? Lolos karik elite nee povu mak
kria atu servi povu laos kontrariu fali, i elite
uza sasan povu hodi ha-tan ba sira nia an no grupus. Tan nee instituisaun
estadu la-bele halo an sai elite demais, maibe oinsa kria kondisaun nebe bele
fo esperanca povu.
Governu tenke hanoin ona oinsa kria invesmentu estadu
hodi garante moris diak povu nebe sei mehi-hela deit. Bainhira mak ita nia
rendementu seluk mosu tan? Risku bo’ot ba Timor Leste nia ekonomia maka depende ba setor minarai no
gas. Politikus sidauk hahu ekonomia sustentavel, investementu ba area
sustentavel sei mukit los. Setor agrikula; ate agora la-iha produtu nebe bele bele
garante no subtitui importasaun Timor Leste (la-iha
soberania ain). Ita espera
depois retiru Dare membru governante
tenke iha metas nebe klaru no iha tempu nebe determinadu ba servisu. Se-lae ita
nia planu monitorizasaun/viajen lokal no estranjeiru mak barak maibe atu membru
governu sira hare deit buat nebe mak kualidade mukit hodi rejulta osan viajen. Lolos
nee; dehan Notas Sucesu, wainhira politika
ekonomia tenke iha kualidade, signifika povu
hetan impaktu nebe pozitivu husi politika refere exemplu; povu nia hela fatin
diak, hahan diak, saude diak, no eskola diak, laos deit kresementu nebe ita
publika kada tinan liu-hosi relatoriu anual.
Komprende
Ita Decijaun Ekonomia;
Papel
Governu
Kompleksidade problema ekonomia nasaun nebe as iha
aspetu oi-oin difisil ba sistema ekonomia sa-ida deit atu rejolve, inklui
sistema liberalisme nebe la-kohi simu estadu/governu hodi involve iha prosesu ekonomia
(rejolve mesak). Mesmu mekanismu merkadu sai hanesan meius hodi halo-alokasaun
no produsaun, maibe mekanismu merkadu-mos faila hodi hatan ba kestoens efisiente,
justica, no estabilidade ekonomia nasaun. Ho nune mak papel governu presija
nafatin atu asegura kestoens sira iha leten liu-husi nia involvementu iha
prosesu ekonomia. intervensaun estadu
iha prosesu ekonomia hatuur nanis ona iha konstituisaun RDTL artigu 138 nebe
difini katak pilar ekonomia 3 inportante
iha Timor Leste; Setor publiku (governu), setor privadu, no koperativa. Nee
hanesan baze fundamentu ba governu hodi halo intervensaun merkadu hodi
garante/responde nececidade publiku. Sintidu governu iha merkadu hanesan
halo-kompletu deit prosesu ekonomia, i laos foti knaar tomak ba merkadu. Iha
funsaun 3 mak governu tenke asume Premeiru; Fornece sasan social, ex. Uma eskola, estradas, Hospital, fatin
rekreasi, ponte, nsst, ka ita kuinece dehan funsaun alokasaun.
Despeza governu reflete ga lae? Sigundu; Distribuisaun rendementu no riku soin nebe Justu no ekilibre, ka funsaun
distrubuisaun.
Tolu; Despeza orcamentu
estadu nudar sasan/meius hodi hatuur metin (mantein) oportunidade servisu ba
cidadaun tomak, ka funsaun estabilidade (Musgrave). Funsaun hirak nee tenke reflete iha politika fiskal/Orcamentu
Jeral Estadu, tamba ho politika ne-mak bele hadia ita nia ekonomia baze. Faktus
hatudu katak ita nia istimulasaun ekonomia depende politika Orcamentu Jeral
Estadu, tan nee wainhira decijaun fiskal estadu mak lori
deit estadu ba konsumsaun, sei la-kria (la-hahoris)
baze de ekonomia forte iha futuru. Povu hanesan estadu, iha esperanca ba Orgaun
estadu (PR, Governu, no PN tenke halo reflesaun makas ba sofrementu povu Timor
Leste), Orgaun estadu sira mos presija
hanoin hikas; politika ceremonial nebe rejulta/gasta osan boot kompara-ho osan refere hadiak
eskola ou haruka povu nia oan ba eskola, nebe mak prioridade? ga,
Oinsa Governu halo planu, PN aprova, no PR promulga? Pelemenus estrada kuak
Dili laran nee taka hodi dura ba tinan hira atu planu
tutan kuak seluk iha Timor Leste tomak? La-iha
balancu entre volume viajen membru estadu nebe as kompara ho projetu nia
kualidade iha teritoriu Timor Leste. I atividades sira nee atu aproveita halo
ceremonia deit. Esperanca bo’ot ba orgaun estadu sira atu garante katak
politika fiskal nebe mak dadaun kria tenke
siguru iha aspetu sustentablidade ekonomia estadu.
Ita Nia Problema
Makro Ekonomia:
Problema
Distribuisaun
Distribuisaun
Rendementu; Oinsa ekonomia Timor Leste iha tinan sanulu-resin ona
hodi hatan kondisaun nee? Problema
hirak nee laos responsablidade governu deit, maibe presija mos kontribuisaun
setor privadu no uma kain. Los-duni wainhira ita aproxima ho politika tenke fo-
kulpa governu no Parlamentu Nacional hodi toma
responsablidade (ho rajaun sira mak halo planu, sira mak ezekuta
planu, no sira mak fiskaliza). Governante sira tenke iha ona hanoin alternatifas ba
ekonomia minarai Timor Leste (97% depende minarai; Perreira, 2012), nee
nia sintidu katak la-iha minarai ita nia ekonomia paradu. Tamba Ita iha
deit 3% rendementu mai-husi taxa (rendementu domestika). Buat nebe risku tebes
wainhira ita koalia sustentablidade financeiru hodi finanacia desenvolvementu
estadu. Ita nia Politika fiskal nebe lao dadauk tendencia liu-ba konsumsaun
(halo instituisaun estadu mak bokur kompara ho despeza ba desenvolvementu nebe bele
garante sustentablidade). Figura iha kraik hatudu ba ita katak politika despeza
durante 2009-2013 ba konsumsaun instituisaun estadu 44% ($ 2,839.70 biloens)
nee hatudu katak distribuisaun rendementu publiku
krekas (iha deit 28 mil-liu mak asesu ba despeza nee). Agora povu hein deit 10%
($ 642 miloens) estadu aloka liu-husi transferia publiku, osan nemak hodi selu
ba terceira idade, veteranu, no apoia humanitaria wainhira hetan dezastra.
Duvidas ida mak agora iha publiku sobre politika nee, tamba ema balun hahu muda
nia tinan hodi tama lalais terceira idade ou tama veteranu hodi asesu ba osan
gratuitu nee. Ne-mos sai problema nebe ate agora la-dauk rejolve. Tan nee,
politika fahe osan Maibe osan nee laos investementu nebe bele asegura
sustentablidade futuru maibe ne-mos inklui ba konsumsaun. Agora; Timor Leste
nia mehi los deit ba kapital desenvolvementu. 2009 ate 2013 estadu aloka osan
hamutuk $ 2,990,7 biloens (46%) ita nia kualidade planu sai perguntas publiku,
kecuali desenvolvementu sentru eletrecidade. Osan barak mak gasta hotu estrada
kuak, ponte, ho kualidade mukit los. Konklujaun
husi analiza distribuisaun hatudu katak ema elite/oituan (28 mil liu deit asesu
ba moris diak liu-husi kresementu ekonomia nebe sempre monu-iha 10% liu (Planu
Anual Estadu, 2013), agora total populasaun 1 miloens liu hetan tenke hela-ho
kiak hodi sai nafatin ba objetu planu desenvolvementu anual nebe governu halo.
Inflasaun
No Desenpregu
Problema inflasaun nudar kestoens seriu tebes
tamba problema nee ha-menus kapacidade sosa ema pesoal tamba aumentasaun folin
la-akompania ho rendementu pesoal. Mesmu inflasaun nee presija duni iha prosesu
ekonomia nebe nak-loke hodi istimula setor produsaun (produtores), maibe ita
tenke kuidadu/kontrola hodi la-bele liu tiha digitu rua (30% liu). Oras nee ita
nia inflasaun 11% liu (DNE, 2012) nebe akontese tamba problema mak, demand as maibe fornecementu/supply la-too (inklui mos sasan baziku).
Nececidades hot-hotu depende importasaun, i inklui produtu agrikula (fos,
fehuk, lis, modo-tahan, nsst). Sasan hirak nebe temi domina iha ita nia merkadu
ate foho (area rural) ex. povu sira area baze hein mos fos importa, nee signifika katak agrikultor Timor
Leste oras nee dadaun la-kohi halo to’os ho natar (baruk). Perguntas: Bainhira mak ita ha-menus importa? Timor
Leste tenke seriu hodi hare fenomenu nee i oinsa mak forma politika ha-menus
importasaun maibe garante nafatin supply hodi hatan ba nececidades merkadu
domestika. Se-lae inflasaun bele halo ita sofre kapacidade sosa hodi nune kiak aumenta.
Parte seluk: Ita mos lakon oportunidade
hodi promove produtu rasik iha futuru tamba la-iha politika nebe seriu hodi
desenvolve. Iha pontu rua mak presija ita hare konaba problema inflasaun: Premeiru, oinsa governu antisipa
politika governu Indonesia apaga subsidiu konbustivel (BBM). Politika sei
afeita ba kustu produsaun sae nebe sei daet ba Timor Leste tamba ita mos sai
hanesan nasaun distinu ba exportasaun Indonesia. Sigundu; oinsa ministeriu relevante
asegura folin sasan nebe baziku atu nune povu nafatin asesu. Ita mos la-hatene
mekanismu kontrola nebe governu halo durante nee. Ex. Kompania Mina iha Dili
laran hasae folin konbustivel rame-rame sein rajaun klaru (husi aspetu demand no supply) maibe governu la-toma
medida tuir mandatu merkadu no konstitusaun RDTL. Normalmente iha merkadu nebe
sistema kahur, atividades ekonomia tomak governu sempre interven iha momentu
balun hodi normaliza. Aproximasaun nebe governu uza iha rua, ida leis nebe vigora; no rua, aproxima ho rajaun ekonomiku no etika
bisnis.
Problema
makro seluk Mak Desenpregu; sai
isu central tebes ba estabilidade nasaun. Ita nia politika
fraku tebes hodi responde kestaun refere iha ita nia rai rasik. Presija hatene
katak; fornecementu kampo servisu kompostu hosi
setor rua: ida mak setor publiku/governu, no seluk setor privadu. Kombinasaun
setor rua nee oras la-maximal tamba klaramente setor publiku limita teb-tebes,
agora setor privadu mos mayoria depende ba politika estadu liliu decijauan
fiskal atravesa Orcamentu Jeral Estadu (OJE). Problema
arte marchias sai hanesan exemplu ameasadu ba asuntus estabilidade nasaun. Nee
imajen nebe sai obtaklu ba investor liur hodi investe iha ita nia rai. Kapitalmente
setor privadu la-brani hodi investe ho iniciativa mesak iha setor ekonomia
potencial (industria ka agrikultura),
iha industria uma-kain harii hodi hatan deit apoia nebe governu/ONG
Internacional sira oferece, maibe depois apoia para atividades mos paradu. Atu
rejolve, dalan ida mak Timor Leste presija Investementu dereita estranjeiru (foriegn
direct invesment) hodi bele loke espasu ba kampo servisu. Buat nebe la-fasil,
tamba Investementu esternu kestiona kestaun estabilidade politika, siguranca,
regulamentu adekuadu, no infrastruktura. Aliende kestoens sira nee,
ekonomikamente ita nia merkadu mos kiik liu duke merkadu iha nasaun vijinu
hanesan Indonesia no Australia. Governu tenta ona rejolve ho dalan oioin inklui
haruka servisu nain sira ba rai liur (Portugal, Australia, no Korea du Sul) mais
nee nee sidauk responde tamba kresementu desenpregu kada tinan sa’e makas liu.
ba oin estadu sei hasoru desenpregu intelektual nebe produs hosi Univertarius
iha Timor Leste no aumenta-ho liur. Decijaun SAVE mak muda
politika fiskal hodi asegura kampo servisu ba Timor oan tomak. Ita
husik ita nia povu mukit hanesan mos krimi boot estadu halo ba nia an. Maofi 2013.
Komentar