UNTL UNIVERSIDADE PUBLIK? OU SAI SENTRU EXELENCIA???

SISTEMA KONTROLA INTERNA "ITA TEMI DEIT"
(RETORIKA GOVERNASAUN DIAK).
Maofi Perreira

GOVERNASAUN DIAK (Good Gavernance) nudar jestaun nebe solidu no responsavel ho principiu democratico, efesiente, no prevene pratika korupto liu husi modus politika i inklui mos administrasaun. Ou ita bele dehan konseitu nebe bele harii prosesu sira hodi to'o decijaun ho-responsablidade bazeia ba principiu sira tuir ne'e: participasaun, hakru'uk ba regras, transparancia, kepedulian ba parseira sira, iha konsensus, equity, efektividade, akuntablidade, no estratejia visioner. 

UNTL hanesan universidade publiku iha dever moral atu sai modelu jestaun-diak ba instituisaun publiku seluk. Laos hahoris deit rekursu uma nia kuantidade maibe rezultadu nebe rezulta lao-ho kualidade i wainhira mosu husi jestor nebe diak, kreativu, no visioner. Jestor nebe komprende maximaliza rekursu sira nebe iha UNTL (LAOS RETORIKA DEIT) hodi atinji objetivu instituisaun. Jestor nebe badinas elabora informasaun hodi traxa planu nebe diak, no Jestor nebe LAOS BRANI DEIT FORMA ESTRUTURA BOT MAIBE VOLANTE FUNSAUN HOTU IHA EMA IDA DEIT(JESTAUN OTORITER OU PURA PURA JESTAUN DEMOCRACIA). Jestor instituisaun publik presija toma atensaun ba papel kontrola interna nudar pakoti boa governasaun ho-nia principiu sira. Laos jestor ANTI kritika no forma argumentu-defesa subar ulun i ikun sai hela.
PUBLIK fiar metin no hein hela instutisaun akademika nudar ajente transformador inklui UNTL hodi ha-mosu ideia inovativu sira atu halo mudanca iha sociadade Timor Leste. Fiar publik ne'e refere ba esperencia no titlu akademika nebe dosente sira iha no hetan husi rai oioin ho nia desenvolvimentu rai sira nemos la-hanesan. Publik hein nafatin oinsa JESTOR SIRA universidade junta esperencia no ideia sira nebe iha hodi sai konseitu nebe aplikakavel tuir karakteristiku Timor Leste nian.

Importância sistema KONTROLA iha Organizasaun moderna

Istoriamente, iha difirenti auditoria interna e externa. Auditoria Externa halo nia knar depois actividade sira ou karik mosu fraude ruma foin jestor sira haruka halo auditoria hodi konfirma lolos fraude oinsa mak akontece. Ou uluk-mos ita konece servisu inspetur sira halo sira nia kontrolu hodi garantia funcionamento sistema kontrola nebe estabelece lao tuir dalan ga lae. Auditor iha momentu ne'eba no servisu inspetur sira rezulta mak opiniun  (tuir/wajar ou la-tuir/la wajar) ba situasaun nebe sira hare. Ita bele konklui katak presenza auditor ka inspetur tempu pasadu hanesan watchdog ka policiaKlaru katak atetude auditor pasadu nia presenza halo jestor sira ukupadu tebes ho laran taridu, koidadu, no balu tauk liu. Maibe ho tempu nebe la’o, modernizasaun iha jestaun halo papel auditoria interna apoia tebes jestor sira (liliu ulun bot sira) hodi atinji objetivu ho boa governação. Diskusaun iha tempu agora mak: OINSA JESTOR HALO NIA KNAR HO EFISIENCIA (KUSTU BARATU NO TEMPU BADAK), SERAKE ITA GASTA OSAN DEPOIS NIA REZUTADU LA-TUIR SAIDA MAK ITA PLANU OU ITA PREVENE ANTES HODI LA LILIKA REPETE? 

Desde tinan 1941 mosu ona internal audit ho harii Institute Internal Auditor (IIA) iha momentu ne'e kedas presenza internal audit atu hanesan mos audit external. Ninia diferenti mak iha kraik ne'e maibe nia objetivu atu fo garantia funcionamentu sistema sira iha interna. 
Image result for different internal audit and external audit
Fontes: IIA

Mudanca hahu ona liliu akontece iha jestaun  setor industria tamba hare-ba investementu nebe mak bot i presija sistema diak hodi asegura. Investor la-kohi halo avaliasaun depois de atividade maibe oinsa iha avaliasaun rutina hodi prevene fraude atu la bele halo kompania lakon, i ida mak papel auditoria interna. Ita konece Auditoria interna nia papel hare liu ba prevensaun ho nia funsaun asesmentu no konsulta. Ne'e atu evita gasta tempu no rekursu nebe bot-liu hodi halo auditoria externu periodika, i diak liu ita hahu kedas iha iniciu ho involve auditoria interna. I Auditoria interna nudar actividade independenti nebe fo garantia i konsulta hodi aumenta valor adicional no hasa’e actividade operacional oraganizasaun. Auditoria interna ajuda organizasaun hodi atinji objetivu ho maneira nebe diciplinadu i sistematiku wainhira halo nia avaliasaun. Halo efetivu liu tan jestaun risku, kontrola, no prosesu regulamentu sira inklui jestaun organizasaun, Institute Internal Audit (IIA). Atividade Asesmentu no konsulta ne’e laos halo depois actividade, maibe acompanha desde jestor sira formula planu, no ne’e significa auditor interna ninia informasaun ou nia konsulta tulun tebes jestor sira hodi hahu planu nebe diak iha futuru. Tambá sa mak auditor interna tenke mosu kedas? Tambá nia servisu avaliasaun ba sistema kontrola nebe estabelece ona lao nafatin (rutina), auditor sira hatene diak tebes hodi garantia ba jestor sira katak planu nebe diak TENKE DIAK MOS IHA NIA IMPLEMENTASAUN (inklui rekursus umanu). 
Image result for kebohongan politik

UNTL iha nebe?

Professor sira UNTL TAUK SERVISU AUDITORIA???
Difirenti komprensaun auditoria externa no interna mak sala ou sentimentu passado tambá esperencia nebe sira hasoru ona. Publik iha espektasaun bot ba Universidade Publik-UNIKU bele sai mata dalan ba desenvolvimento ensino superior iha Timor Leste. Publik mos iha esperanca bot no urgullu tebes ho ejistencia UNTL tambá bele sai centru intelectual agora no forma liderança futuru. Liderança nebe nakonu ho integridade, honestidade, no iha esperito nacionalismu as hodi garantia sustentabilidade prosesu liberta povu. Importante liu tan kampus nudar fatin hodi aprende diak liu, i hasa’e competência rekursus no oinsa halibur informasaun nebe mak kualidade hodi kontribui ba prosesu planumentu nacional. 
Maibe ita mos prekupa tebes katak; Ideialismu nebe professor sira iha kampus fahe ba estudante presija hatudu iha pratika liliu LAOS iha deit ita nia koalia maibe hahalok lor-loron atu estudante banati. Kampus presija hakru'uk mos sistema jestaun sira nebe sira rasik aprende ona (planu, organiza, asaun, no kontrola) LAOS ALERJIA FALI sistema hodi halo buat ruma tuir jestor sira nia gostu deit. Nudar instituisaun publik, prekupasaun ba servisu kontrola interna iha UNTL nia baze fundamental mak kriasaun estatuta LA TAU INPORTANTANCIA.  Professor sira kala mukit ideia konaba servisu kontrola interna hodi garantia funcionamento sistema iha UNTL, Ou halo FINJI tamba sira fiar-an ho matenek no esperencia nebe sira hetan iha liur LA-PRESIJA DUNI; nia fakta mak artigu auditoria interna ba SUBMETE BA administrador jeral ne'e sintidu katak REITOR LA PRESIJA. Ida mos hatudu FRAKEZA ida nebe halo kbiit auditoria interna nia knar independenti lakon. Dala ruma Professor sira laos falta informasaun maibe sira nia hakarak forma sistema nebe mak halo sira superior liu (JESTAUN SUHARTO IHA KAMPUS UNTL ?).

HALO NUSA MAK AUDITORIA INTERNA FUNCIONA IHA UNTL?

BAREIRA NEBE PROFESSOR KRIA: Estatuta UNTL hatu'ur Auditoria iha KRAIK-LIU! KARIK NE’E ENTRE KONSPIRASI JESTAUN OU LA HATENE?
HAU HARE REFERENCIA: Universidade sira iha Indonesia hanesan Universidade Indoensia-Jakarta, UGM, Brawijaya hare auditoria interna importante tebes hodi assegura governasaun diak iha universidade. Papel importante ne’e responsabiliza dereita ba reitor ho forma diresaun independenti hare tomak lalaok organizasaun. Agora UNTL nian ita kria para inveita deit estatuta refere hodi dehan UNTL iha diresaun nebe hare sistema kontrola interna (Auditoria Interna responsábliza ba Diresaun Administrasaun Jeral, artigo 38 estatuta UNTL). Halo nusa mak nia bele halo knar ho-independenti? Ate planu actividade AUDITORIA INTERNA jestor sira kancela hotu husi Diretur Jeral i facilidade balu hadao tan (SADIS MAIBE AKADEMIKA)! Agora, semak garantia dehan prosesu jestaun sira ne’e diak tebes serake ita nunca halo avaliasaun ruma ba ita nia sistema nebe estabelece? Semak garantia sistema lao diak kuandu acontece sasan lakon iha fat-fatin? Faktus hatudu katak Iha tinan 2013 Tribunal de Contas halo auditoria ba UNTL ho nia rekomendasaun ida mak sistema kontrola Interna UNTL FRAKU. Husi rekomendasaun refere, reitor anterior (Sr. Aurelio Guterres) há-forca auditoria Interna ho despacho hodi halo nia knar iha kuelker tempu wainhira presija no prioritiza funcinariu sira iha diresaun refere hodi hasa’e nia competência liliu iha área auditoria. Depois mandatu senhor Aurelio Guterres remata, UNTL ejiste ho estrutura foun MAIBE gabinete Auditoria Interna di telang bumi (sulan hodi la bele bo’ok an).
Se PROFESSOR SIRA LA HATENE AUDITORIA INTERNA? Publik TENKE PREKUPA ho ejistencia fakuldade ciencia politik no ekonomia. Fakuldade rua nebe aprende konaba sistema sira hodi fo garantia ba kontrolu interna, ho-nia funcionamentu iha governasaun ida. Wainhira ita hare kondisaun UNTL nebe professor estabelece sai keprihatinan klean. Gabinete Auditoria Interna estabelece tamba estatuta iha parte-ida, no parte-seluk estatuta MAK SUBAR AUDITORIA INTERNA NIA PODER. Agora; Duvidas publiku mak nee: tamba sa mak professor sira HA-SUBAR TIHA AUDITORIA NIA PODER hodi halo nia funcionamentu sai fraku? ISU NEBE PRESIJA ITA LOKE HODI DEBATE NO FO HANOIN NAFATIN BA JESTOR SIRA KATAK OBJETIVU ORGANIZASAUN WAINHIRA ATINJI PRESIJA KONTROLA INTERNA NIA APOIA.  

Aliende BAREIRA NEBE MAK KRIA RASIK, Ate data ita admira ho instituisaun nebe mak lolos dinamiku iha kuelker ciencia e teknolojia ninia ema sira iha atetude apatis/cuek ba situasaun refere (dala wain ita atu koncedera sira hotu kontribui).  

PROMESA TEBES GA?
Promessa ho nia integridade sai hanesan obralan iha merkadu sira. Nemak fenomenal iha debate sociadadea politique inklui akademika iha Timor Leste. Iha Ambiente politique mak acontece ida ne’e dala ruma ita sei tolera, maibe jestor iha akademika sira mak halo depois NEGA MATA-MATAK (hanesan bawahan ita simu deit tambá poder) hanesan ambiente akademiku ita triste liu. Iniciu ita hakarak buat diak, ita hakarak transparente, ita hakarak ITA NIA GOVERNA NE'E MOS no ikus mai KUANDU HETAN ONA PODER ita dehan ita la presija kontrola.  Sistema kontrola la-importa, foti hotu facilidade:  Trava actividade anual auditoria interna, foti fatin servisu ho rajaun efiseinte, foti transporte, no facilidade apoia ba investigasaun sira), buat sira ne’e hotu halo ita hamnasa tambá ita nia rento’os sei hakerek nafatin SISTEMA KONTROLA HODI ATINJI GOVERNASAUN DIAK. Perguntas, UNTL BELE SAI mata dalan ba futuru hodi koalia transparente no garantia boa governação?

Tambá sa ida ne’e acontece?
Wainhira ita halo konfirmasaun tambá saída? Esplikasaun simples: hau mak jestor maximu i realidade la acontece fraude ruma iha hau nia governasaun. Esplikasaun ne’e konvida ita hotu nia duvidas katak semak fo garantia ba jestor maximu hodi dehan katak nia governasaun lao diak hela? (ITA SIDAUK RONA pelemenus garantia resposta refere mak estudante, dosentes, no tekniku administrativo; agora ita husu ona sira?) Ita mos husu to’ok observasaun no auditor sira nebe iha diresaun auditoria interna hodi afirma estetementu iha leten? Keta halo auditor sira pernah halo auditoria ruma ho-Nia rezultadu hotu-hotu diak ou kontrariu? Hahu husi DIVIDAS UNTL? ORIENTASAUN AKADEMIKA, DIRESAUN PLANUMENTU, DIRESAUN LOJISTIKA PATREMONIO NO MANUTENSAUN, DIRESAUN RESEITAS UNTL, PRO REITOR ASUNTU ESTUDANTIL, APROVIOSIOMENTU, DIRESAUN JESTAUN FINANCA, TRATAMENTU BA BOLSEIRO, REKRUTAMENTU ESTUDANTE FOUN LIU HUSI KANAL ESPECIAL, CENTRU NACIONAL INVESTIGASAUN CIENTIFIKA, INL, GRAFIKA, UTILIZASAUN POLO UNTL IHA MUNICIPIO SIRA, NSST. Auditoria ba diresaun sira ne’e acontece tambá iha indikasaun fraude, i reitor no administrador jeral mak halo despacho ba auditoria interna. Maibe, parese servisu barak nebe jestor maximu haluha, mas karik tuir lolos governasaun diak iha universidade (good governance University) LAOS KOALIA DEIT MAIBE TENKE PROMOVE ONA. Ita iha problema ba ita nia hanoin diak iha momento hahu, no ita mos iha problema ba ita nia konsistencia wainhira ita atu pasu, obstaklu mak  INTERECE grupu ou parte sira nebe mak kontribui ba ita iha-momentu prosesu sai ulun bot, iha momentu ne'e mos ita infrenta OBSTAKLU IDEIALISMU NEBE ITA FORMA. Tinan rua ona UNTL iha estrutura foun mais HEIN HELA Auditoria Externa (mesmu sidauk halo) duke auditoria interna hodi hadiak uma laran bebeik. 









Komentar

Postingan populer dari blog ini

Papel Auditoria Interna iha Instituisaun Estadu Timor Leste

POLITIKA FISKAL TIMOR LESTE NO REALIDADE

Kualidade de Dadus Census 2015 Entre Espektasaun Governo no Obstaklu