Reforma Fiskal Timor Leste_ Desenpenho Orcamentu
Desenpenha OJE Vs Jestor ho
pratika antigo
Reforma fiskal nebe governo
lanca wainhira ita le’e livru orcamentu, diak tebes hodi maximiza desenpenho
osan estado nia utilizasaun nebe efisiente no efetivu. Prosesu hodi kria
Orcamental iha instituisaun estado sei mosu tendencia, arogante, no interece
hodi difini planu atividade nebe maioria ses husi saida mak unidade/departamentu
hanoin. Orientasaun husi ministeriu das financas hodi traxa planu orcamental LAOS
SEGREDU no ba instituisaun hotu-hotu. Iha instituisaun akademika UNTL sasan
sira nune sai buat nebe exklusivu (elite) oituan kuandu envelope fiskal governo
ha-tun ona. Planu nebe fofoun transparencia sai kontrariu/SEGREDU.
KONECE: Konseitu Orcamento Bazeia-ba
desenpenho
(Performance
Based Budget)
Konseitu orcamental nia signifikasaun mak
planu orcamentu nebe sistematikamente hatudu alokasaun rekurcu umanu, material
no rekurcu sira seluk. Iha versaun oioin sobre orçamental governo nebe
desenvolve hodi atende objetivu nebe deferenti inklui kontrola orçamental,
planu orçamental, planu jestor, prioridade utilizasaun fundus no ninia responsabilidade
ba publiku. Orçamento nebe baziea-ba desempenho nudar resposta hodi uza i nudar
sasukat no responsabilidade desempenho governo. Utiliza orcamental nebe bazeia-ba desenpenho
sei dudu alokasaun orcamento ba prioridade programa no actividade. Sistema ne’e
foka-liu ba, oinsa ligasaun output ho outcames nebe inklui ou foka mos ba efectividade
no eficiente orçamento nebe alakadu. Detailadu objetivu husi orcamento nebe
bazeia-ba desenpenho hanesan tuir mai: Premeiru, Hasa’e transparência
no akuntabilidade atendementu publiku no efectividade realizasaun programa. Segundu, Prioridade uluk
rezultadu servisu (output) no impaktu (outcome) bazeia-ba alokasaun despeza
(input) nebe iha. Terceiro, Forma bazeia-ba
objetivu nebe termina ona iha anu fiscal ida. Quatro, Programa no actividade
nia forma bazeia-ba planu servisu instituisaun refere. Konseitu ida ne'e bele sucesu presija tebes kondisaun nebe perparadu nudar fator nebe bele dudu sucesu iha nia implementasaun
orcamento bazeia-ba desenpenho. Kondisaun sira nebe ejize mak hanesan tuir ne'e: 1.
Liderança no Komitmentu
komponenti hotu hotu iha organizasaun. 2.
Fokus hodi
hadiak administrasaun nebe bebeik i kontinua. 3.
Rekurcu nebe
naton hodi hadiak diak liu tan (osan, tempu, no ema). 4. Kondekorasaun (reward)
no sansaun (punishment) nebe klaru. 5. Vontade susesu
nebe forte. Aliende implementasaun nebe mak koalia ona iha leten, presija mos prense principiu sira tuir mai ne'e: a) Principiu Transparacia no Akuntablidade, b) Diciplina Orcamentu, c) Justica Orcamental, d) Efeciencia no efektividade, no e) Traxa planu ho nia aproximasaun desenpenho.
Ita Koko Hare Prosesu kria planu UNTL!!!!!
Fase I. Wainhira tama iha
fulan Maio no Junho diresaun nacional Planu e Financa ha’sai serkulasaun ba
unidade idaidak iha Fakuldade/unidades hodi perpara planu saida mak sira
hakarak halo iha tinan oin. Planu refere tenke apa’ar ho planu estratejiku no
programa UNTL nebe aprovadu. Iha ne’e kada unidade/departamentu nudar
implementador presija inkaica atividade hira mak atu halo no afeita ba montante
osan hira. Alende ne’e unidades/departamentu mos tenke apresenta razaun ou
indikadores inklui rezultadu saida mak sei hetan husi atividade nebe
menciona. Fakuldade no unidade esforcu
an hodi difini sira nia atividade nebe relevante hodi asegura departamentu
refere iha tinan mai. Remata rekhola informasaun no planu hotu sei entrega Unidade, Diresaun, Ou Fakuldade nebe departamentu refere intigra-ba no sei kontinua ba iha Diresaun Nacional Planumentu hodi halo ajustamentu nebe kompostu husi unidade, diresaun, no fakuldades tomak iha UNTL.
Fase II. Prosesu ida ne’e
diresaun nacional Planu e Financa halo ajustamentu planu ne’ebe liu tiha fase I
hodi apresenta ba ministeriu financa nudar politika ministeriu ou universidade
nian. Ajustamentu ida nemak sai polemika iha universidade/ministeriu no implika
ba implementasaun atividade wainhira governo aprova planu refere. Diresaun
Nacional Planu e Financas taka prosesu refere ba departamentu iha fakuldade no
unidade sira. Signifika la-iha transparencia ba unidade/departamentu nebe
perpara planu atividade, DNPF hola tomak knar ne’e sein konsulta. Ou ita bele
dehan katak nain ba orcamentu laos unidade/departamentu maibe ajustamentu planu
ne’e partencia deit ba diretur Planu e Financas, Diretur Jeral, no Reitor.
Fase III. Mosu envelope fiskal nebe simu husi ministeriu financa. Envelope fiskal refere to’o iha ministeriu/UNTL, hahu distribui fila fali diresaun/unidade sira ho pakoti nebe dicidi tiha ona no unidade sira kumpri deit. Prosesu distribuisaun ida nemos LA-KONDIS ONA ho atividade nebe mak iha iniciu apresenta (fase I). Signifika katak envelope nebe mak hetan husi MF nudar hadiah ba lideranca instituisaun inklui nia jestaun mos do’ok-liu husi nia klamar(fase I) UNTL hetan envelope fiskal kuaze $ 13 miloens liu item nebe presija iha nia jestaun mak Ben e Servico (2,5 miloens). Nia problema mak UNTL atu jere deit Bens e Servico nemak hetan difikuldade boot too atu halo manutensaun ba: kareta, motor, AC, haris fatin + sintina, nsst LA-IHA. (resposta husi financa katak prosesu rumit liu), perguntas UNTL atu tama fulan 8 ona maibe sidauk bele aprende sistema ezekusaun orcamentu? Ou Ministeriu Financas nusa APLIKA SISTEMA nebe difisil tebes hodi instituisaun hanesan UNTL mos la-bele aprende? Se situasaun hanesan ne’e, oinsa alkanca desenpenho orcamental?
Fase IV. Implementasaun
planu atividade (fase I) sai difisil tebes tamba pensamentu unidade no diresaun
sidauk muda husi planu nebe sira apresenta iha iniciu. Realidade mak iha fase
II no III hatudu katak sira nia planu muda tiha ona sein konecementu husi sira.
Mosu perguntas semak halo planu?
Se ita hare ba politika
fiskal nebe governo mehi diak tebes maibe presija forma legal ruma hadi fo
orientasaun ba jestor sira hodi jere tuir, LABELE TUIR FALI jestor sira nia
gostu. Se modelu ne’e nune i Ministeriu das Financas hatene karik mak husik
deit entau “ Apa kabar Jestaun Desenpenho Oracamentu?”. Semak bele avalia buat
sira nune atu bele alkanca objetivu desenpenho orcamental. Ou Reforma Jestaun
Orcamentu hanesan kurtina ida hodi tara netik iha publiku maibe iha kotuk
jestor mantein nia situasaun hodi asegura nia interece. Iha jestor balun dehan:
Jestaun Orcamentu, Jestor la-iha decijaun
mesak tamba buat hotu bazeia ba lei, i ita mos dehan LOS. Mas saida mak akontece iha esplikasaun
leten kontradis, realidade hatudu katak Bens e Servisu fo
kompetencia tomak ba jestor hodi jere i ida nemak nunka iha tranparancia ba
unidade/departamentu. Ex. Kontratu asesora/a, rekruta funcinariu kontratadu,
han hamutuk, hadiak sintina, viajen ba liur no laran, festeija ba inagurasaun ruma
nebe mak rezultadu osan laboratorium ida nian, kria tender ba manutensaun no rehabilitasaun
nebe mak kontinua kada tinan, decijaun formasaun nebe sein kontiudu no
nececidades, nsst. Atividades sira ne’e responde ona liafuan jestor nebe tenta
koalia buat mamuk ba entidades UNTL.
Pesemista HO Desenpenho Orcamentu UNTL 2016?
Realidade facilidade sala
de aulas limita, sintina trankadu, laboratorium menus tebes, referencia iha
bibleoteka menus liu, dosente part time semester rua LA-SIMU simu salariu,
atividade extrakurikuler estudante la-lao, nsst. Semak bele garantia ida ne’e? Alienda
ne’e ita hare mos servisu dosente konaba peskiza nebe sidauk lao i nia realidade mak la-iha topiku peskiza ruma mak
dosente iha UNTL halo no publika ona nia rezultadu hodi kontribui ba
desenvolvimentu nacional. Hirak ne'e la akontece tamba la-iha planu. Publiku iha direitu
hodi rekere ba dosente sira tamba sira leba “Tres
Pilares Akademiku” maibe la reflete iha planu anual universidade? Modelu jestaun ne’e mos afeita ba fakuldades ezemplu:
Tamba sa dosente balun LA-MARKA PRESENJA iha kampus iha oras servisu? Semak
bele halo xamada ba dosente sira halo SERVISU DUPLA? Funcinariu tama servisu oras
ida ka rua lakon fila fali no lokraik mak mosu fali. Hirak ne’e parte nebe halo
ita SAI PESEMISTA BA desenpenho orcamentu UNTL.
Asegura Kontrola Interna iha Instituisaun Publiku
Iha Timor Leste
hirarkiamente instituisaun rua mak asume papel hodi asegura ezekusaun tuir baze
legal: tribunal de contas no inpeccao
geral estado. Instituisaun rua refere nudar lima-ain no matan governo. Sira bele tama iha instituisaun estado nebe deit wainhira iha pedido ou
indikasaun ruma konaba utilizasaun sasan estado la tuir lei. Kiik-liu tan husi
instituisaun rua nemak Auditoria Interna nebe estabelece kada instituisaun
estado. Sira nia servisu lao i internalmente atu halo prevensaun ba aktu krimi ruma? Kuandu refere ba sistema nebe mak iha no
instituisaun mundial sira uza, auditoria interna nia funcionamentu depende ba
lideranca iha instituisaun refere. Se lideranca hakarak nia governasaun lao
diak ho nia prestasaun nebe fo satisfasaun publiku tomak entau tenke dudu
auditoria interna hodi asegura mehi refere. Papel auditoria interna mak halo
prevensaun liu husi nia dalan asesmentu no konsoltasaun ba lideranca ho tempu nebe rutina/bebeik. Auditor
interna laos halo servisu anual maibe rutina hodi toma atensaun nafatin ba
kontrola internal, asegura prosesu tuir regras ou apoia unidade no fakuldades hodi fo dalan nebe los no garantia implementasaun programa no atividades sira. Atu halo knar diak hanesan UNTL, reitor tenke fo poder no
facilidade ba auditoria interna hodi ajuda servisu magnifiku reitor tuir planu (I LAOS
HANESAN DADAUN: facilidade la-fo auditoria iha fali Administrador Jeral nia
okos), kondisaun sira ne'e Concelho Gestao hatene maibe sira husik nafatin. Hanesan
instituisaun publiku semak bele kontrola asegura leis iha UNTL? Ministeriu Edukasaun/PM/ Parlamentu?
Iha sentementu tauk demais ba auditor interna sira tamba prespektiva nebe
la-hanesan ou funsaun publiku no membro governo sira sidauk hatene lolos papel
auditoria interna. Hau atu hatete deit katak Deferencia ho auditor externa mak
nia halo atividade internalmente no rutina. Agora auditor externa mosu wainhira
atividade ruma remata depois ita husi hodi halo auditoria ou depois anu fiskal
remata sira mosu. Situasaun ne’e mosu mos iha UNTL, balun rejiste hodi la-bele
kontrola ho razaun oioin nebe tuir lolos kontra nafatin. Ex. Dosente no funcinariu balun sei “ DISKUTE DESPACHO REITOR/LA-FIAR” situasaun nune ita nota katak
defesa nebe mak halo husi dosente no funcinariu hatudu buat rua; ida la
komprende servisu auditoria i seluk pesoal ne’e rasik sempre halo asaun kontra
regras. Ita hein nafatin Magnifiku Reitor nia promesa ou komitmentu nebe halo des-de kampanye hodi mosu iha nia konsistencia atu nune loron bele implementa (komitmentu deit la to'o maibe presija nia konsistencia).
Tamba Sa Situasaun Sira Ne’e Sei Akontece? Premeiru; presija muda kustume ba kultura badinas. Ita nia kustume nebe kahur-ho regras estado tenke tau ketak. Servidor estado tenke opta kustume estado nebe regoroso nebe obriga atetude badinas hodi simu kultura foun nebe la-kontra lei. Rekruta fofoun diciplina no badinas sai buat nebe prega metin ba pesoal sira, maibe depois fulan tolu-liu hahu iha razaun ona (lori labarik ba eskola, uma dook, kareta la-iha, moras, lia no razaun seluk tan). Buat hirak ne’e mosu kustume uma nebe lori to’o iha servisu fatin i kahur-ho ambiente profisional nebe sai lalos. Funsaun Publiku no Rekurcu Umanu presija buka nia abut problema no dalan saida mak solusiona?
Segundu; Jestor tenke IHA Kompetencia. Katak governo bele halo politika fiskal
ida diak iha leten maibe jestor sira nebe iha klaran la-dun iha kompetencia
maka desenpenho sai difisil. Kompetencia kompostu buat tolu nebe tenke metin
iha jestor sira, ida abilidade/matenek ba ciencia katak jestor refere tenke iha kompetencia ciencia
nebe naton iha area refere hodi nune komprende saida mak nia atu halo no atu ba
nebe. Rua; jestor tenke iha esperencia. Nia atravesa ona situasaun
hanesan ho tempu nebe mak naton inklui nia prestasaun servisu. Tolu;
jestor mos tenke iha kompetencia atetude diak. Mesmu nia matenek no iha
esperencia maibe ninia atetude/konportanmentu la-diak difisil atu lori instituisaun ba
oin. Wainhira ita hare husi hakerek no
testu kompetencia buat fasil ida maibe tama iha aplikasaun bele prejudika
atividade instituisaun inklui UNTL. Ex. Gayus Tambunan, Asesor Boy, Eis Ministro Edukasaun, nsst hatudu katak sira ne’e ema matenek no esperencia
maibe nia atetude/komportamentu ITA HOTU KESTIONA sa tan governo/estado.
Rekomenda:
- Instituisaun Estado presija Aplika principiu Boa Governasaun inklui UNTL ou ita dehan Good University Gavernance. Liliu tranparancia hahu husi planu-porsesu-no implementasaun.
- Lideranca maximu; Presija difini jestor (rekurcu) nebe kompeten hodi asegura pensamentu governo konaba desenpenho orcamental.
- Jestor sira nia servisu iha financa mak fokus hodi jere orcamentu Bens e Servisu no kapital minor, tamba item seluk hanesan salariu no vencementu otomatikamente la’o.
- Sistema ezekusaun orcamentu nebe governo estabelece difisil karik presija aprende semester hira? Tenke LIMITA, Se-bele karik haruka rekurcu nebe ulun mamar hodi tuir formasaun refere hodi nune fulan rua ikus ne’e bele ezekuta planu UNTL.
- Presija re-ajusta rekurcu sira nebe iha kompetencia hodi intrudus planu UNTL.
Auditor Interna UNTL
Komentar