REFORMA POLITIKA FISKAL TIMOR LESTE
Reflesaun Badak!!!!
(Povu Kiak Tamba Politika Fiskal Governu, Habokur Makina
Estadu Deit)
Husi: Crispin da Costa Perreira
Ita nia ukun an tinan sanulu resin ona, mesmu hare ba
nurak tebes maibe nasaun nee hamriik iha momentu nebe nakonu-ho dezafiu no
progresu desenvolvementu nasaun vizinu nebe avancadu tebes i halo Timor mos
la-hakmatek hodi duni desenvolvementu nebe sei atrazadu. Ukun-nain Timor bele
ha-mosu rajaun barak sobre nasaun foin harii, maibe iha fatin seluk rekurcu
sira nebe oras nee dadaun servi ba makina estadu forma des-de Indonesia nia
tempu i balun husi nasaun seluk hanesan Portugal, Musambique, Angola, no
Australia. Ita konkorda wainhira ukun sira kesi kestaun limitasaun rekurcu
seluk hanesan kapital, rekurcu naturais, no osan maibe tempu lao nafatin i
Timor Leste preparadu ona hodi hakat ba oin. Komitmentu politikus mak sai
fator determinante, se-lae politikius sira mak sai-duni obtaklu ba
desenvolvementu Timor Leste. Laos tempu ona, estadu/governu sei hakilar
nafatin menus-rekurcu umanu tamba
realidade ka dadaun nee kada tinan Timor Leste produs
rekurcu umanu kuaze 5-7 mil graduandu,
nebe fornece husi Universidade rai laran no Indonesia. Oinsa
estadu argumenta ba situasaun refere hodi kria kampo servisu?
Aliende nee, durante tinan lima iha Governasaun AMP Jilid I, ita hare
despeza barak mak
Bens Servisu besik
$2 biloens no balun governu mos hetan tulun husi parseiru
desenvolvementu hodi fo kapacitasaun ba servidor publiku. Ho nune’e,
tuir hau oinsa governu utiliza didiak
rekurcu
nebe iha i ha-menus rajaun governu iha problema ho rekurcu
umanu.
Diak-liu oinsa mak traxa planu anual ba desenvolvementu nasaun. Buat
todan liu mak maturidade politika ukun-nain,
politikus sira tenke iha vontade no konsencia diak hodi hare situasaun
riil. Governu mak iha konpetencia no knaar tomak tuir konstituisaun hodi responde
liu husi Planu Orcamentu Jeral Estadu (OJE) ksds tinan. La
kleur tan ita sei asiste debates politikus iha parlamentu nacional hodi dicidi
desenvolvementu 2014. Ita hein decijaun fiskal
tinan oin
bele responde kondisaun povu kraik hodi evita gap/distancia moris sociadade
nebe klean entre riku no kiak. Grupu riku sa’e bebeik hodi belit/tebele ba
ukun-nain no kiak sai ISKA politikus iha momentu kampanye hodi atinji kadeira politika. Ita
mos duvida papel politikus tuur iha kadeira as i do’ok liu husi massa-kiak
nebe fo nia votus hodi asegura kadeira refere!!!
Orcamentu Jeral Estadu (OJE) nudar sasan governu nebe hatuur
hodi garante povu moris diak, no sasan refere halo ho jestaun diak atu hadiak
ekonomia nasaun (F. Seda). Buat hirak nee servidor
estadu presija jere ho didikasaun(PR
koalia) atu hasa’e sociadade moris diak no kria boa
governasaun. Atu atinji boa governasaun presija sadere ba prinsipiu gastus/despeza
sira tuir mai nee: prinsipiu (i), Akuntablidade
bazeia rejultadu/kinerja;
esperencia exekusaun durante governu Fretilin no AMP jilid I iha ona. Governu
Fretilin hahu ho limitasaun OJE hodi
limita-mos
ba planu desenvolvementu
nasaun. Aliende limita planu, Governu Fretilin hasoru
difikuldade iha rekurcu umanu hodi exekuta planu estadu iha momentu ne’eba. Maibe pelemenus
kondisaun socio-ekonomia lao normal i transparancia iha prosesu exekusaun planu
akontese. Lolos
karik Ita la-akfodak
wainhira situasaun (transparencia)
refere sei repete nafatin iha governu AMP Jilid I. Momentu nebe Timor Leste nia
rendementu boot husi receita petroleum (olie ho gas) maibe ekonomikamente buat hotu
lao iha fatin i la-hatudu rejultadu nebe diak. Exemplu; polemika barak sobre tender
(kada tinan projetu balun nafatin iha fatin hanesan ho kompania mos hanesan;
agora bainhira ita hanoin projetu seluk?), funcinarius iha portu nia moris diak
liu fali ministrus/diretur(logika nee oinsa?), Prinsipiu (ii), Nakloke ba transasaun(transaksi) governu; iha hahalok balun mak sidauk nakloke no transasaun iha nakukun laran.
Ex. Tender, manipula folin fos, manipula folin konbusstivel (kupon ba matorizada privadu)
nebe fo influenca ba kofre estadu, distribuisaun makina agrikultura nebe nakonu
is-partidaria, no sst. Prinsipiu (iii), Kapacitasaun
ba jestor nebe profissional, tinan hirak liu ba governu konsentra hodi
hadi’a instituisaun estadu, nee reflete husi politika alokasaun OJE haruka servidor
estadu eskola no tuir terinumentu iha liur. Ate’e agora ita la-dauk hare
impaktu formasaun sira nee nia rejultadu. Publiku oras nee dadaun sei
hasoru
servidor sira nebe lao distancia
ho povu no siak-ten (hare servisu servi publiku hanesan
Hospital, fatin trata dokumentu karta kondusaun, pasaporte, certidaun, kelakuan
baik nsst). Prinsipiu (iv), Tenke iha Auditoria Externa nebe
independen no iha kredibelidade hodi halo audit. Publiku la-hatene Auditor
nebe mak durante nee halo audit ba prosesu exekusaun OJE. Ita nia auditoria interna mos lao
la-maximu tamba dala ruma la-kumpriende knar nee auditoria interna. Ex. Duvidas boot
mos ba utilizasaun fundus estabilizasaun
ekonomiku ho
motante $ 240 miloens maibe folin fos sae bebeik, fundus infrastrutura
(desenvolvementu ba infrastrutura), fundus rekurcu umanu nebe nia exekusaun la
fo influenca ba atetude servidor publiku, ho seluk tan. Buat seluk nebe mosu no
sai rumoris mak korupsaun. Espasu (koruptu) nee bele sai realidade tamba sasan
kontrola iha politikus nia liman. Wainhira sasan nee husik deit bele tuir Gary
Becker koalia “Numeru krimi laos tamba
rasionalidade no prefere ba ema hodi sai krimi, maibe ambiente ekonomia no
sociadade nebe kria husi decijaun publiku inklui despeza ba policia, kastigu ba
kriminozu, oportunidade servisu, eskola, programa treinumentu ba cidadania”. Buat hotu husik deit nune no lao
nafatin.
Perguntas bo’ot sempre mosu husi publiku wainhira
politikus sira hahu halo planu anual no debate iha uma fukun Parlamentu
Nacional. Apakah OJE nebe debate bele lori netik roman ba sira nia moris? Ou
debate refere hodi repete deit buat nebe mak ita asiste iha governu APM jilid
I? Tuir lolos, OJE lori esperanca moris diak povu no tenke reflete iha politika
despeza nebe sei mosu iha governu foun (AMP Jilid II). Povu mos baruk ona ba
kompremisu nebe furak wainhira koalia maibe la reflete iha planu anual. Prinsipiu
despeza OJE too ohin loron sai duvidas, liliu iha parte exekusaun. Iha projetu
barak mak implementa la-tuir estandarte maibe gasta osan boot no kompania viola
valor projetu refere.
Ita hare, la iha sensaun ba kompania no ses husi kontrola; Ex. Projetu be-mos iha fatin ida
naran Kaiwalita/Baguia-Uato Carbau, nia benefisiari aldeia 4 iha suku Osso Huna
Baguia no Suku Afalo-Cai Uato Carbau, valor projetu 172 mil liu, maibe ate
agora nia implementasaun autoridades fulan 3 liu ne’in SAS, AND, MOP la-fo
atensaun/kontrola, komunidade prekupa ho lalaok projetu tamba fula novembru rai
udan ona. Ita prekupasaun hanesan mosu iha
fatin barak iha teritoriu laran, agora AND so-para halo sensasi ba publiku wainhira
obra remata. Nebe mak los, kontrola hahu iniciu ga depois obra remata? Kazu seluk; Se
ita asiste rehabilitasaun
estrada kuak iha Dili
laran (Ex. Hudi laran, besik ponte Maufelu-Becora, Aimutin) kompania taka aspal
hanesan los lem/goma (alias LEM ASPAL nebe MIHIS LOS) agora, nune deit mak ita
nia implementasaun kualidade projetu? Semak halo kontrola ba projetu sira nee?
Funcionamentu inpektor jeral halo espesaun oinsa?
Iha parte
seluk makroekonomia; sei
lori naha ba progresu ekonomia tamba desenpregu Timor Leste kuaze 72% (449 mil,
Labour Survey 2010), sira nee mayoria
hela iha area rural no nudar agrikultor. Mesmu Governu kria projetu insidental/PDD
maibe valor projetu nebe kiik
i la-involve ema hotu no la-kobre sira nia nececidade moris
durante tinan ida nia laran ( tamba loron servisu nebe minimu tebes). Buat
hirak nee difikulta povu hodi hadi’a an no la bele haruka sira nia oan ba
eskola. Aliende problema desenpregu, Timor mos sofre liu ba kestaun inflasaun
kuaze 11,5
pursentu, buat nebe kontribui makaas ba gap kiak tamba inflasaun fo todan
kapacidade sosa povu. Kondisan nee kontrariu ho kresementu ekonomia Timor Leste
nebe hahu 8 pursentu 2006 ate’e 10,9 pursentu iha 2011. Semak responde rumoris krimi
organizadu iha Timor Leste? Ate agora ita nafatin ba rumor, tamba la-iha
autoridade nebe bele esklarese ba publiku katak nee buatus ou los.
Kresementu
Ekonomia, Konseitu Politika Fiskal VS Distribuisaun Rendementu
Iha
fator kesenggajaan husi governu hodi kria gap kiak no grupu elite iha Timor
Leste. Politkus iha Governu laran no PN prekupa liu ba (kadeira no partidaria). “Povu Kiak Tamba Politika Fiskal” nee laos boatus/rumoris maibe realidade nebe mak oras
nee ita hare iha sociadade nia le’et, parte seluk ukun-nain sira la iha
sensiblidade ba asuntu nee hodi trata. Ita diak iha diskurcu maibe
implementasaun sai problema nebe seriu (retorika). Iha kontiudu Kiak tamba
Politika Fiskal, autor hakarak konvida leitoris hodi hatuur termu ekonomia atu
lee asuntu refere. Mesmu iha ekonomista balun argumenta katak, politika fiskal
nebe Governu Timor Leste uza haktuir konseitu Keynes. Hau koko elabora oituan Konseitu
Keynes. Konseitu nee mosu wainhira sistema kapitalista ka merkadu faila hodi akontese
resesaun (krizi ekonomia mundial) i oinsa ha-ses ekonomia mundial husi krizi iha
tinan 1930-an mai leten? Iha sujestaun
rua mak Keynes fo hodi kura krizi ekonomia naton nee-ba, (i) ha-boot despeza
estadu hodi kria servisu no (ii) halo politika emprestimu/debe, Conway, 2011). Klaru ona katak
politika rua refere ita halo tiha ona maibe la-tuir lolos konseitu Keynes katak
la-kria servisu ba povu hodi rejolve problema makroekonomia, maibe komsumsaun instituisaun
estadu mak boot los nune ha-klean espasu distribuisaun entre riku no kiak iha
Timor Leste. Signifika, utilizasaun
despeza la
investe iha setor ekonomia produktiva hodi garante rendementu sustentavel.
Pelu
kontrariu mak ita asiste deit politika nee kria grupu elite (veteran, funcinarius, politkus,
no kapitalista) hodi jeneraliza kondisaun moris ema-hotu atraves relatoriu
anual governu sobre kresementu ekonomia. Relatoriu nee atu presta deit
prestasaun governu iha nivel mundial maibe faktus hatudu buat seluk,
katak povu sai vitima nafatin deklarasaun sira hanesan nee. Iha pontu balun ita
konkorda ho konseitu Keynes maibe kontestu Timor Leste presija ita reve. Nurshe
nudar matenek-nain ba area desenvolvementu la-konkorda hodi aplika konseitu nee
iha nasaun terceira mundu, tamba tuir Nurshe nasaun foin harii menus iha
kapital no rekurcu nebe limita teb-tebes.
Ho nune konseitu Keynes la relevante ho ekonomia nasaun foin harii, i tan nee lalika obriga
hodi nasaun foin harii baniti tuir konseitu refere.
Aliende adopta konseitu nebe la-konsisten, ita mos
presija akompania Distinu politika fiskal nudar aproximasaun ida nebe presija
ita koko hare. Politika fiskal katak decijaun estadu sobre taxa (tax policy) no
gastus (expenditure policy), ou governu uza osan povu nian (atravesa OJE) hodi
kria estabilidade ekonomi no desenvolvementu.
Hodi
fortefika estetementu iha leten (governu la-uza konseitu Keynes tuir lolos) hau
koko aprejenta analiza badak tuir mai nee: bazeia ba analiza Aprocimasaun
distribuisaun rendementu leitores bele hare iha figura: Wainhira ita uza aproximasaun refere hodi lee politika
despeza Timor Leste nota katak persentajen despeza ba instituisaun estadu hahu
husi tinan 2006-2012 nebe kompostu husi despeza ba Salariu (10%), Bens Servisu
(27%), no Kapital minor (3%) alokasaun iha variabel tolu nee rejulta deit ema
hamutuk 28 mil liu mak asesu (funcinariu publiku) ba OJE (Relatoriu Anual), iha
$ 2,263 biloens (39%) estadu aloka osan ba desenvolvementu hodi daet povu maibe
mehi desenvolvementu nee la akontese iha baze no povu penonton nafatin.
Kompania mak hetan lukru ekonomia, aumenta ho ema esternu sira ukupa servisu
nee. Publiku mos la-hatene osan nee nia distinu ba se? Iha mos $ 240 miloens (4%)
nebe aprova iha 2008 momentu krizi ai-han mundial hodi kria fundus estabilizasaun
ekonomiku mais foin reflete iha fos subsidiu nebe kontroversi deit. Keta halo motante
osan refere ita hare sai kapital/modal ba membru governu hodi halo negociu iha
instituisaun estadu laran alias buka untung/lukru?
Nune mak politika subsidiu ka? Tamba sa fos subsidiu folin kontinua sae? Tuir
lolos Politika nee atu asegura povu hodi infrenta fos folin baratu, maibe realidade
kontrariu i la iha sensaun ruma ba autoridade ou kompania sira nebe distribui
fos. Ho analiza distribuisaun hatudu katak povu lubung ida nebe kompostu husi
ema terceira idade (ferik katuas) no veteranu sira mak asesu ba osan $ 993
miloens (17%), LAOS POVU TOMAK. Motante osan nebe bo’ot maibe sai nafatin
perguntas mai publiku tamba problema veteranu ate agora la-dauk rejolve, sa-tan
povu? Povu nafatin sai penontong hodi hare politika fahe osan gratuitu sira
nee. Serkulasaun osan $ 993 miloens oras nee para iha nebe, i semak asesu barak
liu? Karik luta nee partencia mos ba
povu nebe mukit? Ga sira tenke muda sira naran lalais ba terceira idade no
veteranu hodi asesu ba osan gratuitu refere? In-justica social-ekonomia ulun
boot-sira
kria hela ba ita!!!!!!!!!!!!!!!
Politika
Fiskal
Politika Fiskal nudar instrumentu inportante governu hodi
responde espektasaun povu Timor Leste nia moris. Faktus hatudu katak
istimulasaun ekonomia Timor Leste depende ba despeza estadu. Teoritikamente
politika fiskal tenke prense funsaun hirak tuir mai nee (Musgrave): Premeiru;
Fornece sasan social, ex. Uma eskola,
estradas, Hospital, fatin rekreasi, ponte, nsst, ka ita kuinece dehan funsaun
alokasaun. Despeza governu reflete ga lae? Sigundu; Distribuisaun rendementu no riku soin nebe
Justu no ekilibre, ka funsaun distrubuisaun. Iha kontestu Timor Leste, oras
nee distribuisaun rendementu centraliza deit iha Dili, tan nee bele dudu
migrasaun husi area rural ba urbanu (tenke iha justica ba desenvolvementu).
Projetu PDD hanesan intrumentu nebe diak husi governu hodi hadi’a distribuisaun
rendementu nacional, maibe implementasaun projetu nee efektivu ga lae. Tamba
valor projetu nebe aloka PDD kiik, signifika katak la fo influenca makaas i
dala ruma la kria servisu ba komunidade. Tolu; Despeza orcamentu estadu nudar sasan/meius hodi hatuur metin (mantein)
oportunidade servisu ba cidadaun tomak, ka funsaun estabilidade. Problema
makro hanesan desenpregu sai ameasa ba estabilidade nacional. Despeza OJE lolos
tenke fo garante ba kampo servisu hodi minimiza problema social hanesan
akonsetese iha Suai no Baucau. Kondisaun nee fo imajen mai ita hodi buka nia solusaun ekonomia.
Dialogu entre jovem (grupu) ho mediasaun husi organizasaun ka governu laos
solusaun komperehenship hodi rejolve. Funsaun decijaun fiskal nebe mensi iha
leten tinan hirak liu ba la reflete iha OJE. Deputadu sira dala barak hare mak
motante osan maibe la-kohi hare distinu osan iha aspetu ekonomia wainhira
implementa. Esperencia tinan sanulu kotuk hatudu katak Governu sempre lolos iha
debates PN nacional tamba la-kohi rona deputadus sira koalia (oposisi),
deputadus nebe tuur rona no hein simu osan fulan deit, seluk faluk La-hahoris
diskusaun nebe iha relasaun ho politika ekonomia. Povu hein Biblia desenvolvementu
CNRT bele reflete iha OJE 2013, i
Prezidenti da Republika bele halo nia knaar (Promulga) diak liu bazeia ba
kondisaun nebe povu infrenta.
Reflesaun: Sukat Kresementu Nebe Furak Iha Numeru
Iha
argumentu balun katak despeza estadu nebe boot dudu kresementu ekonomia Timor
Leste makaas (hare relatoriu anual estadu, 2011). Signifikasaun kresementu
ekonomia ba povu maubere saida? Ou relatoriu refere deit grupu ekonomia mediu
ba leten? Jeneralizasaun ba povu hodi moris kondisaun ekonomia diak sei atraza
planu estadu hodi ha-kotu mukit nebe sai moras povu Timor Leste. Justifikasaun
ba Relatoriu nee tuir mai hau koko hatuur indikadores ekonomia hodi ita sukat
lisuk kresementu refere: premeiru; GDP per kapita (nebe governu uza dadaun), sasukat nee halo
jeneralija i koncedera cidadaun tomak hetan influenca HANESAN husi kresementu
ekonomia nee. Katak ema hotu-hotu moris ho kondisaun ekonomia hanesan. Nia
formulasaun maka: total GDP fahe ba total numeru populasaun (GDP/⅀ total populasaun). Sasukat nee hare liu ba numeru/angka
maibe KUALIDADE LADUN PRENSE. Katak sasukat refere la responde ba Moris diak (welfare)
sociadade/povu. Faktus hatudu katak Timor ema kiak aumenta tan Sasukat nee iha
Nasaun Franca oras nee hetan kritika makaas tamba kresementu sa’e maibe
kualidade moris sociadade menus tebtebes. Prezidente Franca Nicolas Sarkozy iha
2008, husu hodi hare mos sasukat seluk nebe todan liu ba kualidade moris. Aprocimasaun
GDP presija sukat ho desenvolvementu seitor ekonomia maibe too ohin loron la
iha dadus ruma relata husi dirasaun estatistika sobre progresu desenvolvementu setor
ekonomia Timor Leste. Tan nee, ita duvida ba deklarasaun kresementu nebe as
maibe justica ekonomia sai duvida. Sigundu; Kampo servisu no rendementu sae; ekonomikamente sasukat nee iha
ligasaun forte hodi justifika kresementu ekonomia nia influenca. Tamba sa sasan
(alat) nee inportante? tamba wainhira iha kresmentu ekonomia, DIAK LIU TENKI
AKOMPAINIA HO KAMPO SERVISU, signifika katak valor kresementu ekonomia DAET ba
ema barak ka populasaun sira hodi asesu ba kampo servisu, i atravesa servisu
nee, sira bele hetan salariu hodi dudu rendementu. Objetivu husi analiza nee
sei foka liu ba hatun desenpregu no pobreza. Konklujaun maka: ”Kresementu ekonomia hamosu kampo servisu,
dudu rendementu povu liu husi salariu, no ikus hatun desenpregu ou pobreza”.
Agora oinsa kresementu Timor Leste? Terceiru; New (net economic welfare), sasukat nee hare ba tempu ema servisu
no seitor ekonomia nebe maka fornece servisu (formal ka informal), formal katak
fornece husi governu, no informal liu husi seitor privadu. Sasukat nee presija
responde perguntas hirak nee tuir mai-ne: Ema servisu nain servisu, oras hira
iha loron ida, loron hira iha fulan ida, ka fulan hira iha tinan ida. Tamba
dala barak servisu informal iha fluktuasaun makaas (la pasti), agora atu sukat
moris diak ema ida presija hare nia rendementu nee bele kobre nia necicidade
durante loron/fulan/tinan nia laran. Tuir dadus survey SOFOPE ema servisu iha
2010, katak Timor Leste ema hamutuk 182 mil maka halo servisu nudar agrikultor espailha
iha area rural, no 71 mil mak hetan servisu nudar funcionariu publiku no
privadu. Nudar nasaun Kiak, numeru ema sira nebe maka servisu iha leten nia
naha responsablidade (beban tanggungan) as tebtebes iha kada uma kain. Exemplu
iha uma kain ida hamutuk nain 9, ida deit mak servisu entau naha ema ida tenke
fornece minimu ba nia familia tomak iha uma laran (pelumenus hahan lor-loron). Se
nune, kresementu iha leten ita bele dehan katak KRESEMENTU NUMERU/ANGKA. La iha
kualidade ou la prense indikadores ekonomia numeru 2 no 3. Signifika katak la
iha influenca ba kampo servisu no konserteja la hasa’e mos moris diak (welfare)
sociadade nian. Tamba sa la iha mudanca ba kampo servisu? Perguntas nee ita
liga fali ho planu governu atravesa Orcamentu Jeral Estadu (OJE), katak
politika atu kria kampo servisu reflete iha OJE ga lae? Aprocimasaun nee ita
uza, tan kresementu ekonomia Timor Leste depende ba despeza governu, mesmu
seitor privadu mos fo nia kontribuisaun maibe fundus nia hun mak OJE. Klaru
katak estimulasaun ekonomia Timor Leste to’o ohin loron mayoria fornece husi
governu (hau dehan kresementu LA KUALIDADE).
Presija
Reforma Politika Fiskal Timor Leste
Iha buat hat mak sai prioridade ba reformasaun politika
fiskal Timor Leste dadaun. Premeiru; efikasia utilizasaun orcamentu
nebe kiik-los. Iha i-rasionalidade despeza estadu nebe fakar sein sintidu
ekonomia. Akuntablidade ulun-boot governu iha parte jestaun financeiru estadu
sai prekupasaun publiku. Exemplu, planu halo despeza ba viajen nai-ulun sira
(pejabat publik) boot liu fali valor osan hodi harii projetu foun ida
(prioridade mak ida nebe?). Tamba nee, tenke iha ona urgencia ida katak
orcamentu bazeia kinerja presija kria atu bele justifika. Sigundu; La-dauk iha prioridade nebe ho formulasaun klaru (tegas)
ba jestaun financeiru estadu. Wainhira, ita analiza despeza estadu hahu 2006
ate 2010 hatudu katak prosentajen despeza estadu ba konsumsaun instituisaun
estadu pursentu 33, boot liu fali kapital desenvolmentu nebe rejulta deit
pursentu 19 (Rejultadu peskiza Perreira, 2011). Tamba nee, presija analisa
kustu-benefisiu (Cost and Benefit)
hodi bele lori netik lukru ba publiku. Terceiru;
Ita
mos sujere hodi iha transparancia atu hatan duvidas osbre
kestaun kolusaun korupsaun no nepotismu (KKN). Mesmu Timor Leste harii
instituisaun hanesan KAK maibe ema dehan institituisaun nebe bolu Macan Buas Tapi Tidak punya Gigi (alias gigi
ompong). Kuartu; profesionalismu
membru governu kiik-los (menus-liu) hodi halo jestaun financeiru estadu.
Probelma nemak seriu liu, i ita sidauk hetan efikasia iha despeza estadu kada
tinan. Tan nee kuaze 21% Orcamentu Jeral
Estadu (OJE) la exekuta hotu (Perreira, 2011).
Buat nebe mak presija tau ba atensaun wainhira halo
decijaun atu bele benefisia ba publiku. Iha Timor Leste, ita konkorda katak
estadu la-bele hanesan fali Thomas Hobbes difini, katak estadu nebe ho knaar
absoluta sai Monster buas, nebe mosu ho distancia mos ha-tauk nia cidadaun
(Leviathan). Maibe ita banati tuir konseitu estadu nebe John Locke hatete nune
sai reflesaun ba politikus hodi iha sentidu servi povu nebe as du ke grupu ka
pesoal. La iha tan sentementu (diskriminasaun) rasa, ko’or, suku ka partidu
durante asume kargu publik hodi atende prekupasaun publiku. Labele mos fo espasu
ba argumentu tuir mai nee: “ Povu Ejeji
Be Mos, agora nai-ulun hatan Be Mos la iha tamba povu sobu at hotu kanu nebe
governu monta. Seluk fali vendedor ejeji fatin fa’an diak hodi facilita
sira aktividade komerciu, maibe ulun-boot sira hatan merkadu halo laos hodi
hela metin maibe hodi fa’an, tan nemak facilidade nebe estadu fornece la
sufisiente”. Perguntas, semak responsavel ba asuntu nee? Se kanu monta
sai amostra deit (laran mamuk), tamba sa tenke monta? Se merkadu halo ba
publiku maibe husik povu mak jere rasik depois at semak kulpa? Estetementu
ukun-nain sira nee sai reflesaun no hamosu pesemista forte ba povu tamba
argumentu hanesan sei hatan ba problema estradas, ponte, eletrecidade,
agrikultur, eskola publiku no sst.
Kondisaun sira nee wainhira rejolve enkuantu, Premeiru; Politikus hahu fokus no
reforma politika fiskal nebe habokur deit makina estadu durante nee. Tenke
utiliza lolos funsaun decijaun fiskal nebe aprejenta iha leten (Musgrave
koalia).
Tamba ho nune mak sei rejulta multiplier
effect ba ekonomia Timor Leste. Sigundu; Sensiblidade ba problema povu no konsencia
ukun nain sira sai pontu inportante ba planu desenvolvementu Timor Leste iha
futuru. Se konsencia no nacionalismu kuda duni iha fuan ho laran, maka povu sei
la-duvida ba debate OJE 2014
nebe la-kleur tan ita asiste. Terceiru;
Deputadus tenke intende kontiudu politika alokasaun no benefisiu ekonomia ba
povu saida? I tenke mosu mos opsaun alternativa ba receitas estadu nebe durante
nee depende ba fundus minarai ka iha deit 3% husi taxa domestika. Timor Leste nia problema boot ida mak
deversifikasaun (setor
ekonomia seluk sidauk iha) hodi nune bele sai perigu liu ba rendementu sustentavel
iha futuru. Ita nia ekonomia kraik fraku, infrastrutura fraku, iniciativa
governu atu investe ba seitor industri la-iha, kreditu ba povu la-iha, serkulasaun
osan konsentra iha Dili, nsst. Iha tinan 5 kotuk ita gasta osan estadu $ 6
biloens
liu maibe nia rejultadu oinsa? Presija hatuur fali decijaun
fiskal iha fatin (liliu taxa nebe uluk hatun) no aumenta tan taxa iha parte
importasaun sasan luxu exemplu kareta, motor, sasan elektronika. Perguntas ida
ba servidor estadu, halo nusa mak numeru kareta/motor aumenta maibe rendementu
husi dirasaun refere la-iha mudanca nebe signifikante? KUAK IHA FRONTEIRA/PERBATASAN
OU IHA PONTEKAIS GA DEPOIS TAMA IHA DIRASAUN NACIONAL TRANSPORTE MAK AKONTESE? Kuatru; Politika fiskal seluk, Governu
tenke hamenus Bens Servisu governu no tau prioridades ba desenvolvementu
infrastrutura, politika nee sei ha-kuran desenpregu atu nune bele garante
KUALIDADE KRESEMENTU EKONOMIA. Konseitu Keynes keta temi deit iha ibun kulit
maibe presija implementa tuir lolos, i la-haluha hare mos kontestu ekonomia
Timor Leste nebe fraku tebes iha kapital no rekurcu nebe limitadu. Kintu; Governu tenke rejolve projetu
kualidade plastik (ohin halo aban at fali) hodi nune bele dura ba tinan tolu ba
leten. Sestu; hatuur los funsaun
kontrola estadu no hakruuk ba lei, liliu funcionamentu inspektor jeral hodi
kontrola. Ikus liu; Ha-para
politika fiskal nebe sustenta no asegura deit kadeira politika. Membru deputadu tenke onestu
hodi analiza klean distinu osan laos viajen estranjeirus, no ha-para insulta
malu.Viva
Timor Leste.
Komentar